Page 298 - \ARM_19-1946_03
P. 298
8Ա ՌԱ Զ
ՎԱՀԱՆ ՄԻՆԱԻՈԻԵԱՆ ՎԵՐՋԻՆ ԵԶՐԱԿԱ8ՈԻ0-ԻԻՆ տաս : Ուր ի Լ գրագէտներու հետ եւս վիճաբանելու
ժամանակ «լուտանք մ իա յն» թափեր եմ , ամ էնուն
կ՝ իմացնես : «Գմգոհ ո ւթեան ալիքներ՛» բարձրացեր
ԽՄԻ Վերջ՛երս աււիթ ունեցանք հաղորդէ - Կը պատմուի թէ Հարոսն - է լ - Րաչիտ , գաղա են ինծի դէմ , եւ ընթերցողներս «ձանձրոյթ» զգա
լու. այս դժբախտ մտաւորականին մահւււաճ պա - փար մը կա/յմեըոլ համար Պազտատի րկաքլիչֆե - ցեր են ինձմէ (ապահովաբար քեզի դրեր են գաղտ
րադաները, Պելկբաաի մէջ (1944 Յո,ւնիս 6) : «Յ՛ու
սաբեր» ես «Հայրենիք» այս սսւթիւ բացԱԿւիկ թ ի բոսն քաչՀո սթեան մաթին, գիշեր մը կը ծպտուի , ներէն, դաւաճաննե՛րը) , եւ ղուն թերթին մէ^ կը
լեր նռւիբեցին իր յիշաաակին:
ղը զինուի ել կ՚երթայ կը մտնէ տունէ մը ներս, գրես : Ահա թէ ինչո՛ւ «նաւաբեկեալի մը պէս
ոբ կարծես քէն ըրեր՝ քթւղաքին դրան մգա էբ ա - փբքլութեան աՀլատաբքսր գօտի մը» կը փնտռեմ :
Ստորեւ՝ «Հայրենիք>փ խմբագրականը, որ կր պալիներ : Կը մթյնէ ներս զէ՛նքը ձեռքը, սպառնա - Վաք յ (ՓՀ, վա՛յ ինձ, Հինչ դուն ել համա
պսւրգէ անոր կեանքին գլխաւոր «շիծերքը (23 Օգ^ս– գին , Հայւան աղա, սեղանին
հոոո) բերանը կը մնայ ու կը քարանայ վրայ, պատառը կիրներդ կբ էանայիք «հայ հոգիին հարազատու -
: Հարուն է լ ք*ա– թիլնն ու անկախութիւնը պահել», ես աշխատեցայ
ՎաՀան Մինախոքեան ծնած՜ է խանձավի մէջ շիա , ամենայն լրբոսթեամբ , կը բռնէ Հասան ա - օտար գանձերը թթյփել հայկական սեղանին վրայ,
1 Ց84^5ք եւ. իր պատանեկութիւնն ու եր իտասաբդու– զայի կնկան մազերը, իւոսրձ մը կը շինէ ոս կր առանց գիտնալու թէ «ժողովուրդէն աւելի մտա -
թի ւեր ղոլգագիսչ ահ՜ են մ է կ կոգմէ քիուսիո յ քա կտրէ, յետոյ օչ^արյէն իւանձահ փայտ մը կ՚առնէ ւո ր ակա՛նն է որ դժբախտաբար , ամէն ատեն եւ բո
ղաքական՛ եւ բնկեբային յեզափո իւ ա կան շարժման՝ եւ երկար պեխ մը կը դօ՜է աղջկան ը շբթներոսն լոր երկինքներու տակ, այլասերման գահավէժին
ամէնէն եռուն շրջանին , իսԿ միւս կոգմէ կովկա– վրայ։ ի վերիյ համբոյր մը կնիկէն, համբոյր մր վբայ կը գտնուի»։ «Մենք պէտք չունինք այդ (օ–
ս ի եւ քՒրքաՀա յա սա անի մ էջ Հ այ ապա տա գրական աղչԴկէն , ես թէւքէԹնահ մը Հասան աղայի քաք ո ւ - տար) պատուաստումին» կը պատգամէս , չէի
շարժման ամէնէն բուռն օրերուն % քիուսիոյ մէջ թեան ի պատիւ , .ու կր մեկնի ; գիտեր, բայց հիմա դիտեմ : «Նուիրական բաներ ու
քագաքա կան եւ բն կերա յին յեցափո խո ւթեան դբօ– Մա՛րդ, կ՝ըսէ կնիկբ իր էրկան, չամչցա՛0բ, ղգացում՛ը» չունէի, դո՛ւն տուիր ինծի։ Լքեցի մեր
շ ւս կ ի բն էր այգ շք^անին առաւելապէս ս ոոիա - ի^նչպէս թ ո յ լ տուիր ոբ անպատուէ մեղ, գէթ օգ– ածուն , եւ «Ֆլօպէոի հանգիստը խռովելու եւ ա–
չի ս ա– յեգափո խականնեբու նութիւն չունէիր է
կո ւսակցո ւթիւն ը , մինք պոռայիր եթէ քաջութիւն նոր աշխատութեան արդէն մոււցՈՆա՜ծ ( I I ՛ ) մե
Կ ուի կա ս ի մէջ Հայ ազգային ազատագրական շարժ • Ւ0նչ 1լ ըսես , կնի՛ կ , կը պատասխանէ Հա թոտներուն յիշատակոլթիւնն ընելու» գացի ,
ման ղեկավարն էբ Հ* 3 * Գաշնակց ո ւթիւնը : Այգ սան աղա , մազերդ կտրած՜ եւ երեսդ Համբո լբ ած՜ խաբուելով օտարներէն՝ ոբոնք, յիմարնե՛ր , տա
եր կո լ կո ւ ււ ա կ ց ո Լ-թի ւննե բո լ գա գափաբ ա կան Հ ղօ բ, ժամանակի անա՛՛նկ մը սեղմեցի ակռաներս, որ կաւին ու տակաւին կր հիանան այդ «մոռցուած »
շունչին տակն էբ որ Հասակ կբ նետ էր 9§0ական մարդուն ոսկորնեբբ ճաթեցան կաքծ՜եմ ***: մեթոտներուն վրայ : Ե", «չտես մտաւորական» ,
թուականնե ր ու Հայ ղագափա ր ա սլա շտ սեբունգբ յ, Մեր այս վէճին մասին խօսելով, ոմանք դի - «աշխարհի իմացական րո լո բ ակերէն քուր լեցուցի
ՎաՀան Աինախորեան այգ սերունդի փայլուն նեբ–։ տել տուին ինծ՜ի թէ շա*տ անգութ եւ անողորմ կր սափորիս մէխ՝ ծախելու համար իբրեւ «իմ սե -
կայառ ո ւո ի չն ե ր էն մէկն էր : վարուիմ Հայ գրականութեան միա՛ կ ախս յեան փական հարստութիւնս» , երեւա՛ն հանեցիր գուն :
Մ էս չես 1903 թիսը Հ.8 •Դաշնակցութիւնը իր Լի՛բ խոստովանս ւթեամբ^ յա բ գա մ եծա ր Պաբսամ– ի լրումն աւարտման բանին խղճահարելոյս ,
կա
բովան գա կ ուժովդ ն ո լի ր ո ւ ա ծ՜ էբ միայն ու միա յն եանի Հետ , ձէ^ցի * • * Հարուն է լ Րաշիտբ : կր խոստովանիմ որ Հ ա յ . Ր-ՈյԺ^ կողքին Վրայ
Ք՝բքա Հայ Գատին ; Այգ թուական ին էբ , մար Հա ւ ք*այց քանի կը կարդամ Պարսամեանի պա - տարեցի այնպիսի գայթակղութիւններ , որոնք
ե կեգեց ական կալուածքներու բռնա գրաւումի գէմ տասխաննեբբ , կը Հասկնամ որ ե1 ս եմ ծ՜եծ՜ ուտո– բարի մարդոց սիրտերուն մէչՀ նախանձ լեցուցին
կռուելու Համար Հ *3 *Գաշնակցո ւթիւն ը պայքարի գր ոսկորներս ճաթելու աստիճան , ու կը յիչեմ եւ կործանեցին ղանոնք :
նոր ճակատ բացաւ ընդդէմ ց արա կան բոն ա կա լո ւ– * * * Հաաան աղա յ ին ակռանեբբ : Այլեւս յուսահ ատեցայ , այսօր օ՛րն է «մեղայ»
թեան X Թէեւ ցարական կառավարութեան գէմ Արդ լ վարսամ եան կը գբէ ՚ ըսելու :
բացուած՜ պայքարք ազգային դետն ի փքայ էբ , սա « Ե ււ պիտի չոլզէի երբեք ՛Լ, ար դո ւն ին տեսնել Կը էսնղրեմ ընկերներէս , համակիրներէս եւ
կա՛յն իր այդ քայլով Հ* 3* Գա շնակցո ւթիւնբ , ա՛յնքանն նկունդ (Արեւմուտք , թիւ 80) : Ա՜՛յ մարգ , ընթերցողներէս , որ չմիջամտեն : Գոլք չպաշտպա
այլեւս : Այ
բնականաբար , մ ասն ակից կբ դաոնա բ Համ ա ռու ի^նչպէս նկուն չրլլամ, շատ ուժով կը զարնես եւ սեց ի ք ղիս ժամանակին , այսօր ուշ է չկայ :
սական յեգափոխական շարժումին; Ւ"կ այդ շար ոսկորներս կը ջախջաիսես , այնքան որ խորՀեցայ սօր «մեղայ» պիտի ըսեմ, ուրիշ ճար տեղին։
ժումին մէջ յեզափոխական շեշտբ դրուած– էր ոք– կուսակցռւթեան դիմել, ոբպէսղի քեղի արգիլեն • Եւ ՝§*ամպռոնի բառը, ճի շդ
քան քա ղա քա կան , նոյնքան եւ բնկեբային խնգիբ– այլեւս յարձակիլ վրաս; Ղ՚իմել խմբագրութեան , ... Հազար անդամ ըսի Պարսամեանին , որ
ներու վրայ յ որպէսզի տեգ չտան այլեւս յօդուածներուդ էէյ ա րժ չղրաղի անձնականոլթեամբ , հազար անգամ ըսի,
Հ ամ աււ ււ ւս ա կան շա րժման ա դգե ց ո ւթ ի ւնբ Հ • ման մէջ դնել բարեկամներս , ոբպէսղի գան Հա– որ չցրոլէ վիճաբանութեան նիւթը, հազար ան -
3 . ՛իա շնակցո ւթեան վրա յ պատճառ եղաւ որ Հ • մոգեն քեզ դագրեցնելու Համ ս թնն ա ււ ա ա ո ւ գամ ըսի թէ բուն նիւթին մասին պիտի բերեմ տե
3 • ՛իա շնակցո ւթեան ե ր իտասաբդական շարքե բու թի ւն ներդ ;
՛սակէտներս^ բայց պարտաւոր է նախ սրբագրել իր
մէջ սկսին խմորումներ , ոբոևք արտայայտուեցան Ի՞նչ ընեմ, ի՞նչ ըսեմ։
կարգ մը սխալները։ Օրինակ, ինծի վերագրած էր
ա յսպէս կո չո ւած «անջատականդ շարժում ով , ո֊
Կը կա բծ՜է ի թէ Հ այ գր ա կանութի ւն ը ՝$էլ Հա ւ«հին ատելութիւննեբ եւ ճաշակներ» իր աոաջին՛
րու պարագլուխներէն մին էբ ՎաՀան ,Ա ինախոր– սան ին ա յգին է , ուր կա րե լի է մ անել վեբէն ու ւօդոլածով, : դրական իմ վերլուծումներուս եւ
եան * Ա յգ շարժումի մասին մ եր ըն թեբցոզնեբը վարէն , տակէն ու վրայէն ; էք ււ երբեք միտքէս չէի վերադնահատութիլննեբուս մէք «հին ատելու -
աեզե կութի ւննե ր կբ գտնեն «Հայբենիքդի այսօր– կրնար անցընել թէ վտանգաւոր է Հայ գրականու թիւններ եւ ճաշակներ» տեսնել ամենամեծ անար*
,ուան թիւի միւս էջերուն վբայ ։ Անջատական շար թեան Հետ խաղալ , ել առանց նախապէս պատրաս ցասքն է , ,ոբ երբ եւ իցէ մէկբ կրնայ ուղղել ինծի :
ժում ի ձախողանքէն յետոյ ՎաՀա՛ն ՚ԱինախոբեաՆ տուելու կամ Հմ տոլթիւն ամ րա րե լու ինքզինքիս ա ա քիչ կը Հետաքրքրէ զիս անձբ , ես արժէքբ
Հեռացաւ 3* Հ* Գաշնակցռւթենէն եւ յարեցաւ տուի Հեղինակութեան մր ազատութիւն բ ։ Գուն , կը տեսնեմ միայն գործ՜ին մէջէ Մարդու մը բարո
ռուս սոցիալիստ՛– յ ե զա փ ո խ ա կանն ե բո լ կուսակցու սակայն , վրայ Հասար , Հրապարակեցիր Զգրական յական ինկած՜ո ւթ իւն ը բան չի պակսեցներ իր գոբ–
թեան ,յետադային դառնալով Հիմնադիրներէն մին ՜նուիրական յ ի շատ ակն ե բո լ ՀանգէպԴ ՚ գործած՝ ծ Էն՝ եթէ յաջող է գորօ՜բէ Այնպէս ոբ ամէնէն
Հա յ սոց •-յեղափոխականն եր ու փոքրաթիւ կազմ ա– մեղքերս եւ մեր գրական ութեան վարպետներուն պա տ կեր ա ւո բ ՀայՀո յ ութ ի ւնն իսկ էի կբ^^Բ Գէս
կերպոլթեան ; Հասցէին ոււէգած «նախատինքնեբսդ : Երեւան Հա - խոցել այնքան , որքան վատ ակնարկ մը իմ գոբ -
Ակզբունքի տարակարծութիւնով Հ . 3 * Գաշ– նեցիբ « Հ ին ա տ ե լո * ֊ թ ի ւնն եբս եւ ճաշա կ ներս դ զորս ծիս նուիրում ին : Հրաւիրեցի Պ ա ր ս ամ ե ան ը բա -
նակցութեն՚էն Հեռանալէ ետքն էր, որ աւելի ցայ դրե բ էի իմ դրական քեն ա գա տ ո ւթ ի ւնն ե ր ո ւս մ էջ է րեկամ աբաբ , էն կե բա բար , մ տեբմ աբար , ոբ սբր–
տուն կերպով արտայայտուեցաւ գաղափարական Հաստատեցիր որ « Հ « * ֊ / ^ » չեմ եւ «ինքնագովոլ - բագրէ այգ սխալ դնաՀ ատ ո ւթիլն ը , Լա յգ առթիւ՝
մարդու զմայլելի նկարագիր բ ՎաՀան իք ինախոր– թիւնդ կ՚ընեմ է Ջմեզքցաբ վրաս ^ երր յանցանքս ակնարկս իմ զո Հո զութ ի ւննե բուս մասին , ամէն
հանի մէջ; Համոզուած՜ ընկերվարական եւ մոլե թեթեւցնելոլ Համ ար Հո ւո ա ե ա ւ ո ւ՝Հ ելա յ նախւ բան Հայ դրական ո ւթեաս ն ո լի ր ո ւե լո լ կամքով) է
ոլէս յայտնած Յատկապէս մատնանշեցի
ռանդ Հայ Հայրենասէր ՎաՀան Հայ ժողովուրդի, տեսակէտներս ւ թէ ծսւնբակշիո է իր վե–
ար իւն ոտ դատ բ չ ււ ւո ո րա դասեց իր գաղափարական՝ ԱՀաւասիկ «խայթուած մարդու մը պէս աջ ու բագբումբ ; Ծանրակշիռ՝ ոբովՀեաեւ կեա՛նքս է
սկզբունքներուն հ 1909/՛^ ՎաՀան ցարական կառա ձ ա իւ կր զարն ո ւի մ Դ , ո բո վՀ ետել «կարեկցութեան Հայ գրականութիւն բ, ես գրագէտ եմ ո՛չ միայն
վարութեան կողմէ Աիպեբիա աքսորուեցաւ։ Աք արժանի » րրիր գի" • Ալ՛ար - աշխարՀի Հասկցու պատրաստութեամբ ել կոչումով, այլեւ Ուխա^Ալ3
սորավայրէն փախչելով ան վերադարձաւ կովկաս , ցիր ոբ ^«ծ՜իծաղելի դառնալու զւբայութիւնը (III) Լթող Պաբսամեան ա յս մէկն ալ աւելցնէ ինքնա -
ոլ֊րկէ ապա անցաւ Ք՝բքաՀայաստան ծառայելու կը պակսիդ մէջս ել «Հավւի զգացումը կոբսնցոլցեբ գո վոսթիսննե բուս ցանկին վրայ, պահ մը խորհր
Հայ ժողովուրդին X Հաս տ ատ ո լելով Աամսոն մարմ եմ ամէ՛ն բանի մէջդ ; Ութ լեզուով բառարան գրե դածելէ ետքը ուխտ բառին վբայ) : Հայոց դրա -
նամարզի ուսուցչի Համեստ պաշտօնի մէջ, Վա լու յանդւլնո ւթ իւն բ էլ ունենամ , կ բ խա յտառակես կանոլթեան հետ մեր երկուքին յարաբերութեան
Հան իր մաքուր նկարագրով ել Հանրային գործ՜ին դիս ՚ Ամէնուն կբ յայտարարես , որ «մերկդ եմ եւ ճամբաները խոտոր կ՛ընթանան , սկիզբէ՛ն ի վեր ՚ Տ
գաղափարական նուիրումով շատ կարճ ժամանա ամբողջ ապրանքս մէջտեղբ կը թափես : : Փաստ որ ամէնէն արդար նուիրումին մէք հաշիւ
կի բսթացքին գրաւեց ընգՀանոլբի յա ր գանքն ու Կը խոստովանիմ , որ «պարտուած՜ էի արդէն կր տեսնէ , եւ առանց կատարուած անարգանքին
սէրը։ \9\5ին Աամսոնի Հայութեան Հետ ՎաՀան աոաջին Օրէն»(1 11), նոյն իսկ աւելի՛ առաջ : Եւ֊ ա– անդրադառնալու՝ կոճկուած մարդու դիլբաղգա -
բարձրացաւ Հայկական Գողգոթան , ուրկէ թէեւ Հա «խղճաՀ ար ո լթենէ բռնուած եմդ ու «նաՀանջի ծ ո ւթիւններով զոհի ձեւեր կ՚առնէ։ Արդ, գիտէ՞ք
Հ ՐաձՔոՎ ագատե ցաւ , բա յց ֆիզիքապէս ջախջտխ– մասին կը մտած՜եմդ : ք*այց գո ւն , անողո՛րմ վար թէ ի՛նչ պատասխանեց Պաբսամեան , , մեղքդ ե–
ուած՜ եւ կէս անգամ ա լո յծ~ ; ժապետ , Հ անգի ոտ չես ձգեր իս , տո՛ւր որ կու րե՚ք անգամ աւելի ծանր է , ըսաւ : Ա՝արդը ոչ մի
1 9 1 7 ^ , Աամսոն ի ռուսական գրաւումի ՀՀ՛ քա՜ այն ետ չառաւ իր վերագրումը, այլեւ ընդհակա
ձի% Վահան անցաւ կովկաս։ \9\%էն մինչեւ 1920 թեան գէմ , ո բու անվե րապաՀ նաւի բումբ Հ այ ա– ռակն եռապատկեց մ եզքս :
Վատան Ա ին ա խ որ եան մ ասնա կցեցաւ Հա յաստանի բիւնոտ Գատին ամէն կասկած՜է վեր էբ ՎաՀ ան ի Գրականութեան այս կամ այն շբքանին , հի -
Հանրապետութեան պետ ա կանկեան քին ,նախ իբրեւ Համար՛. ՎաՀան Ա՛ ին ա իս ո ր ե ան ի այս ազնուական, ներուն կամ նորեբոսն մասին կրնամ ոսնենալ տե -
անգամ Հայաստանի քՕոբՀրգաբանի ընդդիմադիր կե ց ո ւածքբ փոխադարձուեցաւ Հ * 3 * Գաշնակց ո լ– սակէտներ , զորս իրասոսնք ունի վիճելի համարե
խմբակի եւ ապա իբրեւ նախարարէ Ընդդիմադիրի թեան կողմէ այնպիսի անսաՀման վստաՀ ոլթեամբ, լու եւ սխալ հռչակելու։ (Երբ գերմաներէնի իր
իր դեր ը ՎաՀ ան Ա ինախո րեան կ^ըմ բռնէր ա յնպէս , որուն արժանացած՜ չէ Հ *3 ՛Գա էակցութեան եւ. ոք սխալին առթիւ իրաւունք կուտայ ինքզինքին ա-
ինչպէս «Նորին Մեծ՜ութեան ընդդիմադիրները» ,. մէկ ուրիշ Հակառակորդ՛, 1 9 1 4 ^ , Համ աշյխարհ ա– պաստանելոլ իր «հասկացողութեան» ետեւը, ի՞նչ–
ժողովրդապետութեան դասական երկրին Անգլիո ք յ ի ս Աք Պատերազմի նախօրեակի ճակատագրական պէս կը զլանալ նոյն իրաւունքը ուրիշներուն , իբ–
մ էշ.. օրերուն կաբինի մէչՀ գումարուեցաւ Հ.* 3՛ Դաշ մէ աւելի զս&աւշ) : Բայց եբբ կ՚ըսէ թէ տե -
Հայաստանի Հան բապետոսթեան գոյութեան նակցութեան Ընդհանուր (իողովը։ Վահան Ա՝ինա սակէտներուս մէք դեր ունին «հին ատելութիւն
ընթացքին Վահանի րնգգիմ ադր ո սթ իսնը նոյնքան խորեան հրաւիրուեցաւ ել մասնակցեցաւ մեր Ընդ նեբ», հարցբ կը փոիսոլի կարծեմ, Պաբսամեան
շինարար էր , Որքան Հայաստանի ժողովոսրգի ճն հանուր (իոզովին ու կրկին մեկֆեցալ իր պաշտօ հայերէն կը հասկնա՞յ թէ ո չ ։ Պաբսամեան գաղա
շող մեձ-ամասնոսթեան կամքը ներկայացնող ես նատեղին , Աամսոն, երբ պատերազմը արգէն պայ փար ունի" թէ ի՛նչ կը նշանակէ զոհոզոլթիլն , կամ
ւգետոսթեան ղեկը վարող Հ ՛Գ .Գա շնակց ո սթեան : թած էր : պատրաստութիւն , կամ հմտութիւն ; Պաբսամեան
1921/՚5՛ Վահանն ալ, բազմաթիս ոսրիշներոս Վահան Ա՝ ինա խո րեան ի ճշմարտասիրութիւնը, կր յասակնի" , ուրեմն, թէ կրնայ հակառակ թէզ
հետ ձեռք առաս տարագրոսթեան ցոսպը գէպի արդարամտութիւնը, այլասիրութիւնը եւ զգայուն մը պաշտպանէրգրական որևէ հարցի մէք,երբ,ինչ–
Պարսկաստան , գէպի Զե խո ս լո վաքիա ես իսկոսլա– սիրտը հմա յած եւ գրաւած են սէրը ոչ միայն հայ սլէս Իզմիթի նշանաւոր առաջնորդը կ՚ըսէր իբ քա
սիա , ոսրտեզ, Պելկրատի մէչ՝ անցան իր կեանքի ընկերներու եւ ծանօթներու , այլեւ բոլոր այն օ– րողին մ էք՝ Թոլրքիոյ պատերազմի յայտարարու
վեր1ին օրերը։ տարներու, որոնց հետ շփումի եկած է Վահան թեան առթիւ, «թիլֆէնկ չունիս, թօփ չունիս, է՛
Հ • Տ • Գա շնակցո սթենէն հեռանալոս վայրկեա Բագուէն մինչեւ Աիպերիո ք աքսորավայրերը, եւ Եզեկիէյ .-.»:
նէն մինչես իր մահր, Վահան Մինախորեան իր Պրակայէն մինչեւ Պելկրատ : ֆլ այսօր, մեղ հետ Կը տեսնենք :
հանրային կեանքի բովանդակ միասին
վայրկեան մ՝իսկ չպայքարեցաս ընթացքին երբեք, կորուստը այդ օտարները անկեղծ կերպով կը սգան– ո,
Հ ՛Տ ՚Գաչնակցոս– ա յ դ Ղ^աձ1Ււէ ^ ա ձ հանրային գործիչի : (Շարաւնակա-թիսւը վաղը) & – ՆԱՐԳՈՒՆԻ
Fonds A.R.A.M
ՎԱՀԱՆ ՄԻՆԱԻՈԻԵԱՆ ՎԵՐՋԻՆ ԵԶՐԱԿԱ8ՈԻ0-ԻԻՆ տաս : Ուր ի Լ գրագէտներու հետ եւս վիճաբանելու
ժամանակ «լուտանք մ իա յն» թափեր եմ , ամ էնուն
կ՝ իմացնես : «Գմգոհ ո ւթեան ալիքներ՛» բարձրացեր
ԽՄԻ Վերջ՛երս աււիթ ունեցանք հաղորդէ - Կը պատմուի թէ Հարոսն - է լ - Րաչիտ , գաղա են ինծի դէմ , եւ ընթերցողներս «ձանձրոյթ» զգա
լու. այս դժբախտ մտաւորականին մահւււաճ պա - փար մը կա/յմեըոլ համար Պազտատի րկաքլիչֆե - ցեր են ինձմէ (ապահովաբար քեզի դրեր են գաղտ
րադաները, Պելկբաաի մէջ (1944 Յո,ւնիս 6) : «Յ՛ու
սաբեր» ես «Հայրենիք» այս սսւթիւ բացԱԿւիկ թ ի բոսն քաչՀո սթեան մաթին, գիշեր մը կը ծպտուի , ներէն, դաւաճաննե՛րը) , եւ ղուն թերթին մէ^ կը
լեր նռւիբեցին իր յիշաաակին:
ղը զինուի ել կ՚երթայ կը մտնէ տունէ մը ներս, գրես : Ահա թէ ինչո՛ւ «նաւաբեկեալի մը պէս
ոբ կարծես քէն ըրեր՝ քթւղաքին դրան մգա էբ ա - փբքլութեան աՀլատաբքսր գօտի մը» կը փնտռեմ :
Ստորեւ՝ «Հայրենիք>փ խմբագրականը, որ կր պալիներ : Կը մթյնէ ներս զէ՛նքը ձեռքը, սպառնա - Վաք յ (ՓՀ, վա՛յ ինձ, Հինչ դուն ել համա
պսւրգէ անոր կեանքին գլխաւոր «շիծերքը (23 Օգ^ս– գին , Հայւան աղա, սեղանին
հոոո) բերանը կը մնայ ու կը քարանայ վրայ, պատառը կիրներդ կբ էանայիք «հայ հոգիին հարազատու -
: Հարուն է լ ք*ա– թիլնն ու անկախութիւնը պահել», ես աշխատեցայ
ՎաՀան Մինախոքեան ծնած՜ է խանձավի մէջ շիա , ամենայն լրբոսթեամբ , կը բռնէ Հասան ա - օտար գանձերը թթյփել հայկական սեղանին վրայ,
1 Ց84^5ք եւ. իր պատանեկութիւնն ու եր իտասաբդու– զայի կնկան մազերը, իւոսրձ մը կը շինէ ոս կր առանց գիտնալու թէ «ժողովուրդէն աւելի մտա -
թի ւեր ղոլգագիսչ ահ՜ են մ է կ կոգմէ քիուսիո յ քա կտրէ, յետոյ օչ^արյէն իւանձահ փայտ մը կ՚առնէ ւո ր ակա՛նն է որ դժբախտաբար , ամէն ատեն եւ բո
ղաքական՛ եւ բնկեբային յեզափո իւ ա կան շարժման՝ եւ երկար պեխ մը կը դօ՜է աղջկան ը շբթներոսն լոր երկինքներու տակ, այլասերման գահավէժին
ամէնէն եռուն շրջանին , իսԿ միւս կոգմէ կովկա– վրայ։ ի վերիյ համբոյր մը կնիկէն, համբոյր մր վբայ կը գտնուի»։ «Մենք պէտք չունինք այդ (օ–
ս ի եւ քՒրքաՀա յա սա անի մ էջ Հ այ ապա տա գրական աղչԴկէն , ես թէւքէԹնահ մը Հասան աղայի քաք ո ւ - տար) պատուաստումին» կը պատգամէս , չէի
շարժման ամէնէն բուռն օրերուն % քիուսիոյ մէջ թեան ի պատիւ , .ու կր մեկնի ; գիտեր, բայց հիմա դիտեմ : «Նուիրական բաներ ու
քագաքա կան եւ բն կերա յին յեցափո խո ւթեան դբօ– Մա՛րդ, կ՝ըսէ կնիկբ իր էրկան, չամչցա՛0բ, ղգացում՛ը» չունէի, դո՛ւն տուիր ինծի։ Լքեցի մեր
շ ւս կ ի բն էր այգ շք^անին առաւելապէս ս ոոիա - ի^նչպէս թ ո յ լ տուիր ոբ անպատուէ մեղ, գէթ օգ– ածուն , եւ «Ֆլօպէոի հանգիստը խռովելու եւ ա–
չի ս ա– յեգափո խականնեբու նութիւն չունէիր է
կո ւսակցո ւթիւն ը , մինք պոռայիր եթէ քաջութիւն նոր աշխատութեան արդէն մոււցՈՆա՜ծ ( I I ՛ ) մե
Կ ուի կա ս ի մէջ Հայ ազգային ազատագրական շարժ • Ւ0նչ 1լ ըսես , կնի՛ կ , կը պատասխանէ Հա թոտներուն յիշատակոլթիւնն ընելու» գացի ,
ման ղեկավարն էբ Հ* 3 * Գաշնակց ո ւթիւնը : Այգ սան աղա , մազերդ կտրած՜ եւ երեսդ Համբո լբ ած՜ խաբուելով օտարներէն՝ ոբոնք, յիմարնե՛ր , տա
եր կո լ կո ւ ււ ա կ ց ո Լ-թի ւննե բո լ գա գափաբ ա կան Հ ղօ բ, ժամանակի անա՛՛նկ մը սեղմեցի ակռաներս, որ կաւին ու տակաւին կր հիանան այդ «մոռցուած »
շունչին տակն էբ որ Հասակ կբ նետ էր 9§0ական մարդուն ոսկորնեբբ ճաթեցան կաքծ՜եմ ***: մեթոտներուն վրայ : Ե", «չտես մտաւորական» ,
թուականնե ր ու Հայ ղագափա ր ա սլա շտ սեբունգբ յ, Մեր այս վէճին մասին խօսելով, ոմանք դի - «աշխարհի իմացական րո լո բ ակերէն քուր լեցուցի
ՎաՀան Աինախորեան այգ սերունդի փայլուն նեբ–։ տել տուին ինծ՜ի թէ շա*տ անգութ եւ անողորմ կր սափորիս մէխ՝ ծախելու համար իբրեւ «իմ սե -
կայառ ո ւո ի չն ե ր էն մէկն էր : վարուիմ Հայ գրականութեան միա՛ կ ախս յեան փական հարստութիւնս» , երեւա՛ն հանեցիր գուն :
Մ էս չես 1903 թիսը Հ.8 •Դաշնակցութիւնը իր Լի՛բ խոստովանս ւթեամբ^ յա բ գա մ եծա ր Պաբսամ– ի լրումն աւարտման բանին խղճահարելոյս ,
կա
բովան գա կ ուժովդ ն ո լի ր ո ւ ա ծ՜ էբ միայն ու միա յն եանի Հետ , ձէ^ցի * • * Հարուն է լ Րաշիտբ : կր խոստովանիմ որ Հ ա յ . Ր-ՈյԺ^ կողքին Վրայ
Ք՝բքա Հայ Գատին ; Այգ թուական ին էբ , մար Հա ւ ք*այց քանի կը կարդամ Պարսամեանի պա - տարեցի այնպիսի գայթակղութիւններ , որոնք
ե կեգեց ական կալուածքներու բռնա գրաւումի գէմ տասխաննեբբ , կը Հասկնամ որ ե1 ս եմ ծ՜եծ՜ ուտո– բարի մարդոց սիրտերուն մէչՀ նախանձ լեցուցին
կռուելու Համար Հ *3 *Գաշնակցո ւթիւն ը պայքարի գր ոսկորներս ճաթելու աստիճան , ու կը յիչեմ եւ կործանեցին ղանոնք :
նոր ճակատ բացաւ ընդդէմ ց արա կան բոն ա կա լո ւ– * * * Հաաան աղա յ ին ակռանեբբ : Այլեւս յուսահ ատեցայ , այսօր օ՛րն է «մեղայ»
թեան X Թէեւ ցարական կառավարութեան գէմ Արդ լ վարսամ եան կը գբէ ՚ ըսելու :
բացուած՜ պայքարք ազգային դետն ի փքայ էբ , սա « Ե ււ պիտի չոլզէի երբեք ՛Լ, ար դո ւն ին տեսնել Կը էսնղրեմ ընկերներէս , համակիրներէս եւ
կա՛յն իր այդ քայլով Հ* 3* Գա շնակցո ւթիւնբ , ա՛յնքանն նկունդ (Արեւմուտք , թիւ 80) : Ա՜՛յ մարգ , ընթերցողներէս , որ չմիջամտեն : Գոլք չպաշտպա
այլեւս : Այ
բնականաբար , մ ասն ակից կբ դաոնա բ Համ ա ռու ի^նչպէս նկուն չրլլամ, շատ ուժով կը զարնես եւ սեց ի ք ղիս ժամանակին , այսօր ուշ է չկայ :
սական յեգափոխական շարժումին; Ւ"կ այդ շար ոսկորներս կը ջախջաիսես , այնքան որ խորՀեցայ սօր «մեղայ» պիտի ըսեմ, ուրիշ ճար տեղին։
ժումին մէջ յեզափոխական շեշտբ դրուած– էր ոք– կուսակցռւթեան դիմել, ոբպէսղի քեղի արգիլեն • Եւ ՝§*ամպռոնի բառը, ճի շդ
քան քա ղա քա կան , նոյնքան եւ բնկեբային խնգիբ– այլեւս յարձակիլ վրաս; Ղ՚իմել խմբագրութեան , ... Հազար անդամ ըսի Պարսամեանին , որ
ներու վրայ յ որպէսզի տեգ չտան այլեւս յօդուածներուդ էէյ ա րժ չղրաղի անձնականոլթեամբ , հազար անգամ ըսի,
Հ ամ աււ ււ ւս ա կան շա րժման ա դգե ց ո ւթ ի ւնբ Հ • ման մէջ դնել բարեկամներս , ոբպէսղի գան Հա– որ չցրոլէ վիճաբանութեան նիւթը, հազար ան -
3 . ՛իա շնակցո ւթեան վրա յ պատճառ եղաւ որ Հ • մոգեն քեզ դագրեցնելու Համ ս թնն ա ււ ա ա ո ւ գամ ըսի թէ բուն նիւթին մասին պիտի բերեմ տե
3 • ՛իա շնակցո ւթեան ե ր իտասաբդական շարքե բու թի ւն ներդ ;
՛սակէտներս^ բայց պարտաւոր է նախ սրբագրել իր
մէջ սկսին խմորումներ , ոբոևք արտայայտուեցան Ի՞նչ ընեմ, ի՞նչ ըսեմ։
կարգ մը սխալները։ Օրինակ, ինծի վերագրած էր
ա յսպէս կո չո ւած «անջատականդ շարժում ով , ո֊
Կը կա բծ՜է ի թէ Հ այ գր ա կանութի ւն ը ՝$էլ Հա ւ«հին ատելութիւննեբ եւ ճաշակներ» իր աոաջին՛
րու պարագլուխներէն մին էբ ՎաՀան ,Ա ինախոր– սան ին ա յգին է , ուր կա րե լի է մ անել վեբէն ու ւօդոլածով, : դրական իմ վերլուծումներուս եւ
եան * Ա յգ շարժումի մասին մ եր ըն թեբցոզնեբը վարէն , տակէն ու վրայէն ; էք ււ երբեք միտքէս չէի վերադնահատութիլննեբուս մէք «հին ատելու -
աեզե կութի ւննե ր կբ գտնեն «Հայբենիքդի այսօր– կրնար անցընել թէ վտանգաւոր է Հայ գրականու թիւններ եւ ճաշակներ» տեսնել ամենամեծ անար*
,ուան թիւի միւս էջերուն վբայ ։ Անջատական շար թեան Հետ խաղալ , ել առանց նախապէս պատրաս ցասքն է , ,ոբ երբ եւ իցէ մէկբ կրնայ ուղղել ինծի :
ժում ի ձախողանքէն յետոյ ՎաՀա՛ն ՚ԱինախոբեաՆ տուելու կամ Հմ տոլթիւն ամ րա րե լու ինքզինքիս ա ա քիչ կը Հետաքրքրէ զիս անձբ , ես արժէքբ
Հեռացաւ 3* Հ* Գաշնակցռւթենէն եւ յարեցաւ տուի Հեղինակութեան մր ազատութիւն բ ։ Գուն , կը տեսնեմ միայն գործ՜ին մէջէ Մարդու մը բարո
ռուս սոցիալիստ՛– յ ե զա փ ո խ ա կանն ե բո լ կուսակցու սակայն , վրայ Հասար , Հրապարակեցիր Զգրական յական ինկած՜ո ւթ իւն ը բան չի պակսեցներ իր գոբ–
թեան ,յետադային դառնալով Հիմնադիրներէն մին ՜նուիրական յ ի շատ ակն ե բո լ ՀանգէպԴ ՚ գործած՝ ծ Էն՝ եթէ յաջող է գորօ՜բէ Այնպէս ոբ ամէնէն
Հա յ սոց •-յեղափոխականն եր ու փոքրաթիւ կազմ ա– մեղքերս եւ մեր գրական ութեան վարպետներուն պա տ կեր ա ւո բ ՀայՀո յ ութ ի ւնն իսկ էի կբ^^Բ Գէս
կերպոլթեան ; Հասցէին ոււէգած «նախատինքնեբսդ : Երեւան Հա - խոցել այնքան , որքան վատ ակնարկ մը իմ գոբ -
Ակզբունքի տարակարծութիւնով Հ . 3 * Գաշ– նեցիբ « Հ ին ա տ ե լո * ֊ թ ի ւնն եբս եւ ճաշա կ ներս դ զորս ծիս նուիրում ին : Հրաւիրեցի Պ ա ր ս ամ ե ան ը բա -
նակցութեն՚էն Հեռանալէ ետքն էր, որ աւելի ցայ դրե բ էի իմ դրական քեն ա գա տ ո ւթ ի ւնն ե ր ո ւս մ էջ է րեկամ աբաբ , էն կե բա բար , մ տեբմ աբար , ոբ սբր–
տուն կերպով արտայայտուեցաւ գաղափարական Հաստատեցիր որ « Հ « * ֊ / ^ » չեմ եւ «ինքնագովոլ - բագրէ այգ սխալ դնաՀ ատ ո ւթիլն ը , Լա յգ առթիւ՝
մարդու զմայլելի նկարագիր բ ՎաՀան իք ինախոր– թիւնդ կ՚ընեմ է Ջմեզքցաբ վրաս ^ երր յանցանքս ակնարկս իմ զո Հո զութ ի ւննե բուս մասին , ամէն
հանի մէջ; Համոզուած՜ ընկերվարական եւ մոլե թեթեւցնելոլ Համ ար Հո ւո ա ե ա ւ ո ւ՝Հ ելա յ նախւ բան Հայ դրական ո ւթեաս ն ո լի ր ո ւե լո լ կամքով) է
ոլէս յայտնած Յատկապէս մատնանշեցի
ռանդ Հայ Հայրենասէր ՎաՀան Հայ ժողովուրդի, տեսակէտներս ւ թէ ծսւնբակշիո է իր վե–
ար իւն ոտ դատ բ չ ււ ւո ո րա դասեց իր գաղափարական՝ ԱՀաւասիկ «խայթուած մարդու մը պէս աջ ու բագբումբ ; Ծանրակշիռ՝ ոբովՀեաեւ կեա՛նքս է
սկզբունքներուն հ 1909/՛^ ՎաՀան ցարական կառա ձ ա իւ կր զարն ո ւի մ Դ , ո բո վՀ ետել «կարեկցութեան Հայ գրականութիւն բ, ես գրագէտ եմ ո՛չ միայն
վարութեան կողմէ Աիպեբիա աքսորուեցաւ։ Աք արժանի » րրիր գի" • Ալ՛ար - աշխարՀի Հասկցու պատրաստութեամբ ել կոչումով, այլեւ Ուխա^Ալ3
սորավայրէն փախչելով ան վերադարձաւ կովկաս , ցիր ոբ ^«ծ՜իծաղելի դառնալու զւբայութիւնը (III) Լթող Պաբսամեան ա յս մէկն ալ աւելցնէ ինքնա -
ոլ֊րկէ ապա անցաւ Ք՝բքաՀայաստան ծառայելու կը պակսիդ մէջս ել «Հավւի զգացումը կոբսնցոլցեբ գո վոսթիսննե բուս ցանկին վրայ, պահ մը խորհր
Հայ ժողովուրդին X Հաս տ ատ ո լելով Աամսոն մարմ եմ ամէ՛ն բանի մէջդ ; Ութ լեզուով բառարան գրե դածելէ ետքը ուխտ բառին վբայ) : Հայոց դրա -
նամարզի ուսուցչի Համեստ պաշտօնի մէջ, Վա լու յանդւլնո ւթ իւն բ էլ ունենամ , կ բ խա յտառակես կանոլթեան հետ մեր երկուքին յարաբերութեան
Հան իր մաքուր նկարագրով ել Հանրային գործ՜ին դիս ՚ Ամէնուն կբ յայտարարես , որ «մերկդ եմ եւ ճամբաները խոտոր կ՛ընթանան , սկիզբէ՛ն ի վեր ՚ Տ
գաղափարական նուիրումով շատ կարճ ժամանա ամբողջ ապրանքս մէջտեղբ կը թափես : : Փաստ որ ամէնէն արդար նուիրումին մէք հաշիւ
կի բսթացքին գրաւեց ընգՀանոլբի յա ր գանքն ու Կը խոստովանիմ , որ «պարտուած՜ էի արդէն կր տեսնէ , եւ առանց կատարուած անարգանքին
սէրը։ \9\5ին Աամսոնի Հայութեան Հետ ՎաՀան աոաջին Օրէն»(1 11), նոյն իսկ աւելի՛ առաջ : Եւ֊ ա– անդրադառնալու՝ կոճկուած մարդու դիլբաղգա -
բարձրացաւ Հայկական Գողգոթան , ուրկէ թէեւ Հա «խղճաՀ ար ո լթենէ բռնուած եմդ ու «նաՀանջի ծ ո ւթիւններով զոհի ձեւեր կ՚առնէ։ Արդ, գիտէ՞ք
Հ ՐաձՔոՎ ագատե ցաւ , բա յց ֆիզիքապէս ջախջտխ– մասին կը մտած՜եմդ : ք*այց գո ւն , անողո՛րմ վար թէ ի՛նչ պատասխանեց Պաբսամեան , , մեղքդ ե–
ուած՜ եւ կէս անգամ ա լո յծ~ ; ժապետ , Հ անգի ոտ չես ձգեր իս , տո՛ւր որ կու րե՚ք անգամ աւելի ծանր է , ըսաւ : Ա՝արդը ոչ մի
1 9 1 7 ^ , Աամսոն ի ռուսական գրաւումի ՀՀ՛ քա՜ այն ետ չառաւ իր վերագրումը, այլեւ ընդհակա
ձի% Վահան անցաւ կովկաս։ \9\%էն մինչեւ 1920 թեան գէմ , ո բու անվե րապաՀ նաւի բումբ Հ այ ա– ռակն եռապատկեց մ եզքս :
Վատան Ա ին ա խ որ եան մ ասնա կցեցաւ Հա յաստանի բիւնոտ Գատին ամէն կասկած՜է վեր էբ ՎաՀ ան ի Գրականութեան այս կամ այն շբքանին , հի -
Հանրապետութեան պետ ա կանկեան քին ,նախ իբրեւ Համար՛. ՎաՀան Ա՛ ին ա իս ո ր ե ան ի այս ազնուական, ներուն կամ նորեբոսն մասին կրնամ ոսնենալ տե -
անգամ Հայաստանի քՕոբՀրգաբանի ընդդիմադիր կե ց ո ւածքբ փոխադարձուեցաւ Հ * 3 * Գաշնակց ո լ– սակէտներ , զորս իրասոսնք ունի վիճելի համարե
խմբակի եւ ապա իբրեւ նախարարէ Ընդդիմադիրի թեան կողմէ այնպիսի անսաՀման վստաՀ ոլթեամբ, լու եւ սխալ հռչակելու։ (Երբ գերմաներէնի իր
իր դեր ը ՎաՀ ան Ա ինախո րեան կ^ըմ բռնէր ա յնպէս , որուն արժանացած՜ չէ Հ *3 ՛Գա էակցութեան եւ. ոք սխալին առթիւ իրաւունք կուտայ ինքզինքին ա-
ինչպէս «Նորին Մեծ՜ութեան ընդդիմադիրները» ,. մէկ ուրիշ Հակառակորդ՛, 1 9 1 4 ^ , Համ աշյխարհ ա– պաստանելոլ իր «հասկացողութեան» ետեւը, ի՞նչ–
ժողովրդապետութեան դասական երկրին Անգլիո ք յ ի ս Աք Պատերազմի նախօրեակի ճակատագրական պէս կը զլանալ նոյն իրաւունքը ուրիշներուն , իբ–
մ էշ.. օրերուն կաբինի մէչՀ գումարուեցաւ Հ.* 3՛ Դաշ մէ աւելի զս&աւշ) : Բայց եբբ կ՚ըսէ թէ տե -
Հայաստանի Հան բապետոսթեան գոյութեան նակցութեան Ընդհանուր (իողովը։ Վահան Ա՝ինա սակէտներուս մէք դեր ունին «հին ատելութիւն
ընթացքին Վահանի րնգգիմ ադր ո սթ իսնը նոյնքան խորեան հրաւիրուեցաւ ել մասնակցեցաւ մեր Ընդ նեբ», հարցբ կը փոիսոլի կարծեմ, Պաբսամեան
շինարար էր , Որքան Հայաստանի ժողովոսրգի ճն հանուր (իոզովին ու կրկին մեկֆեցալ իր պաշտօ հայերէն կը հասկնա՞յ թէ ո չ ։ Պաբսամեան գաղա
շող մեձ-ամասնոսթեան կամքը ներկայացնող ես նատեղին , Աամսոն, երբ պատերազմը արգէն պայ փար ունի" թէ ի՛նչ կը նշանակէ զոհոզոլթիլն , կամ
ւգետոսթեան ղեկը վարող Հ ՛Գ .Գա շնակց ո սթեան : թած էր : պատրաստութիւն , կամ հմտութիւն ; Պաբսամեան
1921/՚5՛ Վահանն ալ, բազմաթիս ոսրիշներոս Վահան Ա՝ ինա խո րեան ի ճշմարտասիրութիւնը, կր յասակնի" , ուրեմն, թէ կրնայ հակառակ թէզ
հետ ձեռք առաս տարագրոսթեան ցոսպը գէպի արդարամտութիւնը, այլասիրութիւնը եւ զգայուն մը պաշտպանէրգրական որևէ հարցի մէք,երբ,ինչ–
Պարսկաստան , գէպի Զե խո ս լո վաքիա ես իսկոսլա– սիրտը հմա յած եւ գրաւած են սէրը ոչ միայն հայ սլէս Իզմիթի նշանաւոր առաջնորդը կ՚ըսէր իբ քա
սիա , ոսրտեզ, Պելկրատի մէչ՝ անցան իր կեանքի ընկերներու եւ ծանօթներու , այլեւ բոլոր այն օ– րողին մ էք՝ Թոլրքիոյ պատերազմի յայտարարու
վեր1ին օրերը։ տարներու, որոնց հետ շփումի եկած է Վահան թեան առթիւ, «թիլֆէնկ չունիս, թօփ չունիս, է՛
Հ • Տ • Գա շնակցո սթենէն հեռանալոս վայրկեա Բագուէն մինչեւ Աիպերիո ք աքսորավայրերը, եւ Եզեկիէյ .-.»:
նէն մինչես իր մահր, Վահան Մինախորեան իր Պրակայէն մինչեւ Պելկրատ : ֆլ այսօր, մեղ հետ Կը տեսնենք :
հանրային կեանքի բովանդակ միասին
վայրկեան մ՝իսկ չպայքարեցաս ընթացքին երբեք, կորուստը այդ օտարները անկեղծ կերպով կը սգան– ո,
Հ ՛Տ ՚Գաչնակցոս– ա յ դ Ղ^աձ1Ււէ ^ ա ձ հանրային գործիչի : (Շարաւնակա-թիսւը վաղը) & – ՆԱՐԳՈՒՆԻ
Fonds A.R.A.M