Page 192 - ARM_19-1946_01
P. 192
ԱԽղաւխւխակաՕ, Շարժումը ՄԱՀՏԵՍԻ ՊՕղռՍԻՆ ԵԶՆԵՐԸ էր "Ս փ ա յ տ բարձրացներ իր եզներուՖ վրայ,
Հայոց պաաՎսւթեաԱ մհջ
ինչսլէս էլրնէին թուրք գի՚֊զաոիները փ
այտեր ր
0
ՄաՀտեքի Պօղոս բ Կարն ո յ չբքաններէն գոյդ մԱ իչեցնելով եզներու գլխուն ել իրիկունը, գրեթէ
խոշոր եզներ գնեց ու բերաւ գիւղէ Այգ եյսներլ» անօթիդ կա/գելով մ/ւրէ-բին։ Հթզի մարգ, Մահտե
քՒեբեւս կան տեսակէտներ այս նիւթէ մ ասին * պաՀեց Հարսի մբ պէս ու էլբսէին թէ* անոնց վյրայ սին գիտէր կառավարել կենղանիները, իր ձայնբ
^ սակայն ես տեղեակ քեմ ։ Փորձեցի Հայերէն գրա փոշի կաբելի չէր տեսնել։ Այնքան խնամք ու Հոդ բաւական էր որ եզները ուղիղ քալէին ու ակօսները
պառկած
կանութեան մէք որ եւ է րան գտնել այգ ուգգոլ - տարաւ այգ եզներուն որ, մարդիկ կը փսփսային ըլլայի՝ե չիաակ :
թեամր , ա սլա ր գի ւն % ի\ւսա ի կր գիմ եմ քառաղի, իրարու ; Արդար ու բարի, Մահտեսի Պօզոսը փարած կ ր
թերեւս ա յգ մի^ոցով կարենամ գի" Հետա - Այս եզները Հողին պէտք չէ զարնել»** Հայրենի Հողին, առուին ու ծառերուն : Արտերը,
ՔՍՔՍՈ*Լ "Ի՚֊Է^Ի "՚ՂՍԻ՚՜ՍԸ զանել։ Իսկ եթէ այգպի– մե՜ղք են ։ ղաչտերը , առուները , աղբիւրներն ու եզները մի
սին գո յութիւն չունի , ա յն մամ անա կ 1լ արմէ մեր Եբուսաղէմէն բերուած մասնաւոր յուլունքնեբ ակ տեսարաններ չէին ԱաՀտեսիին աչքին, այ/
թե րթերոլ մ ի քոց ուի կա րծիքներ լսել ա յգ մ աս ին ; շարուած էին այդ եղներու լայն ճակատէն ու գու մէկ - մէկ քանդակ, իր մազոտ կուրծքին տակ ,
Ամփոփենք նիւթր % նաւոր ծոպեր՝ կա խո լած անոնց Հաստ վիզերէն Հ Հոգի եւ կեանք՝ իր աչքեր ուն լոյսին մէչ. Ու քանի
Հայերու հ՜ագում էն , տեղատուութենէն մին - Ու երբ եզներբ գուբս ելլէին՝ փողոցներէն անցնող գարեր, Հայ չինականը այգ Հողերուն վրայ քըր ~
չեւ սլա ամ ական Հա յա սա ան ի մէք Հ ա ս ա ատ ո լ ի լ ը , մարդիկ, Հողէ դիմագծով ու կնճռոտ ճակատնե - տինքթափած էր, ^ՐԳ Հիւսած ու իր սրտինարիւնբ
Հայկ ՆաՀապետէն մինչեւ Տիգրան, մեհ՝ եւ վաք– րով* կը դիտէին զանոնք, կը նայէին անոնց Հսկայ կաթեցուցեր Հայ աշխարՀի ճամբաներուն վրայ։
ՍԼՀ) Աշոտ Երկաթը, Լեւոններ եւ անոնց թագաւո Հասակին ոլ ար ելին տակ վաւյլող կեռասագոյն Գարերու ձայնն էր, ո Ր Մ աՀտեսի Պօղոսը ղուրս
րութեան անկում ր՛. թաւիշեայ մորթին։ Ու կբ սկսէր Գ"ՎքԸ անոնց՝ կուտա ր իր արտէն Մ էէ՝ էկ°, Թելօ,, քաշէ Տո
ք* ո լո ր այս մամ՛անա կա շյբքաններու գործողու Հետաքրքիր գիւղացիներէ : ղան . . • Արեւին տակ , լուծերը իրենց վզին՝ եզները
թիւները կարծէք կր գառն ան սլաաերաղ մներոլ Հաւկիթի մ է քէն ելած են ։ Եղ չեն ,ա յլ եր կը քաշէին արօբբ եւ սամիներու ճռինչ մը կը խառ
չուրք , պատերազմներ որոնք երբեմն եղած են կու լեռներ ։ Երկու եղբայրներու կը նմանին ։ նուէր Հովին Հետ :
ն ո լաճ ո գա կան , երբեմն պա չտ պան ո գա կան եւ եր՛ Աստուծո յ աչքը ա յս եզներուն վրա յ • • • Այս տարի կալս մեծ պիտի ըլլայ, Ակօ , կր
բեմն ալ ազատագրական : •—- Երկու թրքական գիւղեր կշարժեն , կ*Բսէր խօսէր ՄաՀտեսին , խօսքը ուղղելով իրեն Հետեւող
Այգ գործողութիւնն երբ գրուեցան թէ գր ա - ՝1*ամար - Գաւօն ։ մշակին :
բաբ եւ թէ աշիսարՀաբար եւ կրեցին «Հայոց Պ ա ա– Ա ու չթ ան ի կնկան Հետ չեմ փոխեր , կբ յա1– Մինակ կալիղ մասին կը խօսիս , ուրիշ րան
մ ութիւն» խո բագի բ բ ։ րէբ Պողոյ ֊ կիբօն։ Ու գի՚֊զացինեբ , տախտակեայ ալ մտածէ • ՚ •
Հայոց փառքի անկում էն վերք * սկսաւ ողբեր– մի ր ձեռքերով , կը մ օտենա յին եզներուն , կը ղըն– Մ աՀտեսի - Պօզոսը Հասկցաւ Ակռյի միտքը ,
ղութեան Հ^ր^անբ* ստրկացաւ մեր աղգբ ՃՕՕտարի : նէ ին անոնց ա կռան եր բ , կբ Հ/իէին եղներուն կոոԽ– եւ բարձրաձայն խնղալով պատասխանեց :
քՒէեւ բազմաթիւ փորձեր ել խոստումներ եզան րբ , կոնակբ , ճակատբ , պոչբ ել եղքիւրները ։ Աշնան , Ակօ , աշնան , քեզ կը . . . կարզեմ ,
Հայութեան լուծբ թեթեւցնելոլ Համար , բայց բո՛– Նո յնիսկ , Հ Լ ո աւո ր դի ւզե ր է մ տրդիկ կուգա յին , Հ ոգ մի րնե ր %
լորն ալ ապարղիւն մնաց ին : ԱաՀտեսի ֊ Պօղոս ին եզներբ տեսնելու Համար* քյօսք ու երգ, արօր ու ճռինչ, Հոգ ու շ՝ուր,
Այս մամանակաշյրքանբ դարձեալ աբմանացաւ Եզներու գովքր Հասաւ մինչեւ ծովերէն ան - երկար չտեւեցին սակայն : Ք՝ուրքեբը , գիշերով ՝
«Հա յոց Պատմ ութիւն» խորագրին ; գին , Հ եռաւոբ Ամերիկա ։ գիւղը շղթայի առած, կը սպասէին արշալոյսին։
Պայմանական կերպով \8բգ գ ա ր ի վերքերէն Ա՝ աՀ ա ես ի - Պօգոսը ուրախութեան արցունք - Առտուն , արտերու ճամբան բռնող բոլոր ղիւղա -
մինչեւ \*)բղ Գարի սհ.էԴՒԸ րոգունինք երբորդ չըր" ներով գրեց նամակ մբ՝ իբ երկու աղոց , Պոսթըն•• * զիները ձերբակալուեցան եւ փոխադրուեցան զիւ–֊
քանը , մէքն ըլլալս/ի եւ մեր օրերը։ ղէն : Ա՛լ մարդ չմնաց : կրղիքներէն՝ ծուխ չէր ել
• • «Երկու եղ առի , երկու եղ առի որ՝ չէք կրնար լեր , դուռները ղոց , էէ ւււ ր քք ի 1լ ր տարուած ու դի շե
Երկաթէ շերեփը» նշանաըան ունենալով , Հա՛ նայիլ , եթէ գաք , կբ տեսնէք» •• • րը, Ապրիլի ղարՀ ոլրելի զի շերը, ծանր կը նստէր
յութիւն բռնեց մ աՀ ու կամ ազատութեան ճամ - Տ գաքներն ալ, երբ Հօրը նամ ակը կարդացին , գիւղին վրայ, անձայն ու մեռելային X Անտէր շու
բան , խօսքէն , աղերսանքէն անցաւ զէնքի եւ գոր՝– ուրախացան ել քա քալեր ական գրեց ին ։ ներ ու կատուներ կը թափառէին Հոս ու Հոն, փրն^– է
ծի • Հանգէս եկաւ Հնչակեան կո ւս սմկց ո ւթ ի ւն բ X առելով իրենց տէրերը , խոնարՀ ու արի աչքերով
(1887) , յետոյ Հ* Տ* Դաշնակցութիւնը (1890)։ Գիւղական առաւօտ բ կբ սկսէր աքլորներու Հայերը... :
Ա արգիս կուկուն եան ի գնգակը ա զգան շան կանչերով ու արտերուն զլոլխը կը վեր քան ար եղ Նախճիր ու կոտ ո րած , թալան ու աքսոր ,
գա րձա ւ Հա յութեան Համ ար ։ Իրարու ետեւէ աս - ներու Հեւքով։ Հ րգեՀ ու ար Հ աւիրք՝ բռնած էին Հայկական գիւ–
պաբէղ ի քան Հայ Գաբի բալդիներ՝ Արաբօ , Ջաթօ , Ա աՀ տ ես ի — Պօղոս ը իբ երեք զոյգ եզներով ու զերբ եւ ժողովուրդ մը արիւն կը փսխէր կիրճերու
Աերոբ փաշա , Գէոբգ Զավուշ, Պետօ , Նէվրուզ , մշակներով կ՚երթար ու կուգար արտին մէՀ՝ թե մէք կամ արաբական անապատներու կիզիչ արեւին
Անդրանիկ , փեռի , Ա՝ա րաւո եւն * եւն * , որոնք ոչ թեւ երդ մբ շրթունքին ։ Ա աճք ձեռքին , Հոգեթով տակ՛. Աստուածներբ խաբած էին Հայ ժողովուբզբ
միայն ցնցեցին սար ու ձոր , այլեւ գրաւեցին ամ - կը դի աէր յուռթի Հ ո զին ալեա կնե ր բ իբ արօր ի ու արեան ծովի մէք նետած զայն։ Մեր արիւեր
բոզք աշխարՀի ուշադրութիւնը։ խովբին վրայ։ Ու երբեմն կբ յսոլէր ագօթք Հո– այնքան անուշ թուեցալ շատեբուն՝ որ ոչ միայն
Տեղափոիսութիւսն իբ տունկբ տնկեց քՒիֆլիս, աոգ իր մետաղեայ ձայնբ* Մէք էկօ ,քՒելօ , քաշէ , զարնողը խմեց ու յղփացաւ , այլեւ դԻաւո"լս^*ՍՍ »
արմատները տաբածռւեցան կովկաս , Հայաստան *.. Տողան • • * Ան կը խօսէր իր ֊եզներուն ու շատ քրն— արղարութեան աւեաաբանբ ձեռքեր էն եւ ՝Բրիստռ–
Եւրոպա եւ Ամերիկա , ՚^Է^Լ խօսքով ուր որ ^Է^Լ քոլշոլթեամբ կր վարուէր անոնց Հետ ։ Անկարելի սի խա չ ր կուրծքերէն կախած*** դաՀիճներ, ա-
Հայ կայ : Այս եռացող կաթսային մէ^մկրտուեցաւ րիւնլուայ ձեռքերով ու «սիլինտբ» դլվսարկներով ։
ստրուկ Հայր , նրբացաւ իբ կոպտացած դէմքր , Գաւիթ ք՝էկր դարձաւ ի ր ժամանակի պատմու Բ՝ալանի օրերուն , Հաճի ՄաՀմէտ յափշտա -
ուղղուեցաւ իբ կորացած ողնայարը։ թեան առանցքր* թերեւս ել բեմ բարձրանայ , սա կած էր ԱաՀտեսի - Պօզոսին եզնեբբ , թ՝ելօն ու
Փոթորիկը փոքրիկ րնդմ իքումներով Հասաւ կայն Հանգիստ ձեզ, Աերոբ, Գէոբգ Զավուշ, Ա ո ւ– Տ՝ողանբ ։
մինչեւ. 1914 , ծագեցաւ առա քին պատերազմ բ, որու բատ եւ Անդրանիկ , ձեր մ ասին Հա յոց պատմ ու - Ու ամէն անգամ որ եղները աղատ ՐԼԷայէ։ս
ղոՀ գացին մէկ միլիոնէ աւելի Հայեր։ թիւնբ գաղափար անդամ չունի , իսկ Անդբանիկր դուրս ելլելու ղլխիկ"ր , ֆշրտալով կ՚երթային ի–
Ակսալ ռուսական յեղափոխութիւնը՝ Փետբ - Հայաստան սն Էէ ա թւլաղւ ուելու Համ ւ էր դեբեղմ, Հէննոցի րենց նախկին տիբոշՀ ղրան սա 9/.լ , կը քերուէին
ուաբեան եւ ապա Հո կտեմբեբեան ։ իՒո ւբքեր ըՌո ւՀ– արժանի չտեսնուեցաւ ; պատերոլն , կը պոռային ու կ՚ուզէին ներս մտնել,
սաստան ի *՝իսռովա յո յւլ վիճակէն օ /լա ո ւ Լ լո վ , վար ինչո^ւ։ ԱՀա այս «ին չո ւ»ն ե ր ո ւն Է ոբ պատաս րայց Ղ"Լ"Ր գ"3 էր •
ձեցին Արարատի ստորոտը Հաստատուած ափ մ ը խանել չենք կարող : Կը դառնային Մ աՀտեսի - Պօղոս ին տան շու֊բ*–
գ ուռները ղոց էին, ու ներսէն
Հայութիւնն ալ մ էքտեղէն վերցնել եւ ապա գրաւել «Զկայ Լար իք առանց բաբ իքի» ։ Այս պատե - չ՝ը, սակայն բոլոր5
ձայն
I*աղուն ։ բազմբ շատ բան փոխեց՝ կաս ֊ կարմիրբ վաբգա— չկար :
Հայ ժողովուրդը , գլուխն ունենալով Գա շ ֊՜– գո յն դարձաւ , սպիտակը կարմ րեցաւ , Հա յրենիքի Նոր տէրը , Հաճին , ինքն ալ իմացաւ մշակ -
նակցոլթիլնը, կուրծք տուաւ դարեւոր թշնամի գաղավւարը բոլորն ալ Հարկադրեց ծունկի գալ ։ ներէն որ իր յափշտակած եզները , ամէն օր , իրենց
գրոՀին ե ստեղծեց փոքրիկ Հայաստանը։ «Մ Էացեալ ճա կտա» յ գլուխները կ՚ուղղեն դէպի Հայոց թագերը , գէպի
Հ ո կտեմբեբեան յեղափոխո լթի ւնր յտղթեց , Ազգային Գատի Պաշտպանութիւն» միացեալ նախկին ա ի ր ո 9 տունը :
փսխուեցաւ Ո* ո ւս ա ս տ ան ի վ ա բ չաձեւբ ոբ անդր ան ուժերովդ բոլոր անկի ւնն եբ Էն կբ լսուին այս ձայ– ԱլլտՀ , ԱլլաՀ , չտեսնուելիք րան է ասի -
դարձաւ եւ Հա յաս տան՛ի կարգուսարքին վրա յ : նեբր։ Ոզքունելի են եւ մէկը, ե՛ւ միւսը, թէ եր և ա յ է ՎԸ. մ տ ա & է բ ինքն իրեն։ Ալ եզները միշտ
օր մր
ք՛աշնա կց ութի ւնր տեգի տուաւ եւ իշխանութիւն բ րորդը, եւ թէ չորբոբդբ ։ շարունակեցին նոյն կրկնութիւնը; Հաճին
յանձնեց Համ ա յնավաբ կուսակցութեան ։ Հա լաստանի մէքն ալ Հա յրենիքի գտգափարբ իր մշակները կանչեց ոլ ըսաւ անոնց։
Մւ֊բ է այս կէս գարէ աւելի ժամ ան ա կա շր քա վերա կեն դան տցաւ , դպր ո ցնե բ ո լ դռները պիտխ Ա՞՛Լ հք՚Ր կ""""՛յ այս եզներուն յ
նի պատմութիւնր % Հազարաւոր թերթեր , գրքեր եւ բաց ո ւին Հա յոց պատմ ութեան առքեւ ։ Ա ւս ո ւց ի չ ր հ ււ , պատասխանեց Մամօն :
ամսաթերթեր գրուեցան եւ կբ գրուին։ պիտի աւանդէ Հա յոց պատմ ութիւնը , պիտի գա / - Անօթի չե" ս ձգեր այս եզները :
Ա յս գործերոլ մ էկ մ ասր ՛Հնչակեան կո ւս ա կ - եւ Հասնի մինչեւ ՉՕական թուականները։ 0ետո0յ , ուտեն >7չ, աղա, միւսներէն աւելին կա աւո մ որ
— :
ցոլթիւնբ դտրձուց իր կուսակցութեան պաամու - ի0ն չ պիտի պատմէ ։ ՛Եթէ չշարունակէ պատմ ե լ ,
թիւնը , աւելի մեծ բաժին մը ինկաւ Գաշնակցոլ Հ։ ա շ ա կ եր ա ր Հարց պիտի տայ։ Եթէ ուսուցիչբ չպա Հապա ինչո՞ւ կը նիՀարնան այս եղնեբյլ։
թեան, իսկ ՛Լիրքին մասին ալ անշուշտ
Հայ Համա յ – տասխանէ, աշակերտր կբ մնայ թերուս ել անտեղ
նավ արն երբ աէր պիտի դառնան ; եակ իր մողովուբդի պատմ ութեան ; Տողանն ու քհելօն , օրէ օր, սկսան բարկնալ ,
Ապա ինչո^վ պիտի լրացուեն Հայոց նորագոյն Եթէ նորադո յն պատմ աղի րբ պատմ ութիւն ու ամէն օր, առիթը եկած պաՀուն, կ՚երթային ի–
պատմութեան այս կէս դարէ աւելիք մամ ան ակտ - պիտի դրէ առանց մեր յեղափոխական շարժոււՏնե– րենց Հին տիրոշ\ր դուռը, ել չողիքը բերանին , կը
շ ր^անը X րբ արձանագրելու, կ՚ըլլայ թերի։ սպասէին որ Մահտեսի - Պօղոսին տան դռներր
Գէոբգ Մարզպետունին կրցաւ միացնել Հա ք Եթէ մենք ել մեր նոր սերունգը Հայկ* Գատը բացուէին ու իրենք, ղերի տարուած եզներբ, եր
նախարարները յանուն յաղթանակի ; Աքսօր՛ Գ * պիտի պաշտպանենք , պէաք է գիտնանք անոր թային իրենց սիրած մսուրին քով։ Ու երբ թուրք
Մարզպետունին ոչ միայն ռուսերէնի կը թարգմա ծագման ել զարգացման պատմութիւնը, Հակա - մ*ակր, փտյտր ձեռին, կուգար զիրենք Հաճիին
նուի , ա յլեւ բեմ ա դ ր ո ւթ ե ան կ^արժան անա յ : Այգ ռակ պա րագա յ ին Հ ետաոլնդո ւած գործբ կբ գառ - տունր տանելու, եզները, յամառ ու արցունքոտ
մեր ազդի պարծանքն է ել ո զքուն ելի գործ։ նայ անգիտակից եւ մեքենական : աչքերով, կ՛ընդդիմանային , մինչեւ որ իրենց
7» րի ս սւ ա ւի ո ր Ա իքայէ լեանը կրցաւ ի մի Համա– Հայ յեգափո խո ւթեան շարժ մ ան պատմ ութ իւ կռնակին վրայ փա յտ ր կտոր - կտոր ըլյար :
խբմբել Հայ յեղափո իսականնե ր ը, իր նախնիքնե - նր , մնալով ա յզ յեղափոխութեան ա ւան գո ւթ ի լ - Հաճին կ՚ուզէր այդ եզները սլաՀել այնպէս ,
բուն սկսած զործը շար ուն ակե լու եւ վերք — նբ , պիտի դաոնայ մ եբ ժ ո զովո լր դի պատմ ութ իւն ինչսլէս որ պաՀ ած էր Մ աՀտեսի ֊ Պօղոս ր , բայց ,
նական յաղթանակին Հասցնելու Համար։ եւ պիտի կրէ «Հայոց պատմութիւն» խորադիրը։ իր աչքին անոնք ամէն օր նիՀար կ՚երեւային ու կր
Հանգի՛՛ստ քու խիզախ ոսկորներուն , 7" ր ի" - Հայ յեգափո խութեան Օրը պիտի կատարուի գուշակէր որ Հայուն այղ եզները, օր մր, պիտի
տափոր , մեռար գաղափարիդ Համար, բայց քու իբրեւ Հա յ ազգա յին յեգափո խուիժեան տօն , տ յն - իյնան Հիւանդ ու Հիւծած :
ս ի րած ժ ո զո վո լր դի մ եծ մ ասը անունդ անդամ պէս ինչպէս ֆրանսական յեղափոխութեան աօնբ Մ արդու նման խելք ունին , ադա կ՚ըսէր
Մ ամօն Հաճիին։ Ի՞նչպէս։
լսած չէ X ֆրանսացի ժ ո զո վո լր դին Համար է X
Գաւիթ
Բէկր 7000 ՚էաբաբաղցի կտրիճներով Ուրիշ ճանապարՀ չկայ։ Կիրքերու եւ դոյնե– Ամէն օր իրենց նախկին տիրո9ր դուռը
Հաճի Ա ուստաֆա փաշա յի բան ա կ բ պարտութեան բու ղոՀ դա՛րձնել մ եր յեգափո խո ւթեան պատմ ու կ՚երթան :
մտանեց, իսկ անոր ազգակից՝ Աերւէբ. փաշաներ , իք իւնր , կը նշանակէ խաբել նոր եւ ապագայ սե - Բան մը կայ, Մամօ, բան մր կայ՝ Ր ձ^Ք
Հ ասկն ար . . . :
Գէորդ Զավոլշներ , Անդրանիկներ եւ. նմաններ ե– բունդը, աղաւաղել այդ պատմութիւնը եւ քարեր
բեքէն եօթը Հոգիով թրքական ուժեր բ իրար կր գլորել անոր ընթացքին աքւքեւ՝. Եզներն անղամ կր փա՛խչէին թուրքի տունէն
խ առնէին եւ պարտութեան ^՝մատ1նԳին\ ԲԻՒԶԱՆԳ Թ– ՀԵՐՈ՜ՅԵԱ՚ե
Fonds A.R.A.M
Հայոց պաաՎսւթեաԱ մհջ
ինչսլէս էլրնէին թուրք գի՚֊զաոիները փ
այտեր ր
0
ՄաՀտեքի Պօղոս բ Կարն ո յ չբքաններէն գոյդ մԱ իչեցնելով եզներու գլխուն ել իրիկունը, գրեթէ
խոշոր եզներ գնեց ու բերաւ գիւղէ Այգ եյսներլ» անօթիդ կա/գելով մ/ւրէ-բին։ Հթզի մարգ, Մահտե
քՒեբեւս կան տեսակէտներ այս նիւթէ մ ասին * պաՀեց Հարսի մբ պէս ու էլբսէին թէ* անոնց վյրայ սին գիտէր կառավարել կենղանիները, իր ձայնբ
^ սակայն ես տեղեակ քեմ ։ Փորձեցի Հայերէն գրա փոշի կաբելի չէր տեսնել։ Այնքան խնամք ու Հոդ բաւական էր որ եզները ուղիղ քալէին ու ակօսները
պառկած
կանութեան մէք որ եւ է րան գտնել այգ ուգգոլ - տարաւ այգ եզներուն որ, մարդիկ կը փսփսային ըլլայի՝ե չիաակ :
թեամր , ա սլա ր գի ւն % ի\ւսա ի կր գիմ եմ քառաղի, իրարու ; Արդար ու բարի, Մահտեսի Պօզոսը փարած կ ր
թերեւս ա յգ մի^ոցով կարենամ գի" Հետա - Այս եզները Հողին պէտք չէ զարնել»** Հայրենի Հողին, առուին ու ծառերուն : Արտերը,
ՔՍՔՍՈ*Լ "Ի՚֊Է^Ի "՚ՂՍԻ՚՜ՍԸ զանել։ Իսկ եթէ այգպի– մե՜ղք են ։ ղաչտերը , առուները , աղբիւրներն ու եզները մի
սին գո յութիւն չունի , ա յն մամ անա կ 1լ արմէ մեր Եբուսաղէմէն բերուած մասնաւոր յուլունքնեբ ակ տեսարաններ չէին ԱաՀտեսիին աչքին, այ/
թե րթերոլ մ ի քոց ուի կա րծիքներ լսել ա յգ մ աս ին ; շարուած էին այդ եղներու լայն ճակատէն ու գու մէկ - մէկ քանդակ, իր մազոտ կուրծքին տակ ,
Ամփոփենք նիւթր % նաւոր ծոպեր՝ կա խո լած անոնց Հաստ վիզերէն Հ Հոգի եւ կեանք՝ իր աչքեր ուն լոյսին մէչ. Ու քանի
Հայերու հ՜ագում էն , տեղատուութենէն մին - Ու երբ եզներբ գուբս ելլէին՝ փողոցներէն անցնող գարեր, Հայ չինականը այգ Հողերուն վրայ քըր ~
չեւ սլա ամ ական Հա յա սա ան ի մէք Հ ա ս ա ատ ո լ ի լ ը , մարդիկ, Հողէ դիմագծով ու կնճռոտ ճակատնե - տինքթափած էր, ^ՐԳ Հիւսած ու իր սրտինարիւնբ
Հայկ ՆաՀապետէն մինչեւ Տիգրան, մեհ՝ եւ վաք– րով* կը դիտէին զանոնք, կը նայէին անոնց Հսկայ կաթեցուցեր Հայ աշխարՀի ճամբաներուն վրայ։
ՍԼՀ) Աշոտ Երկաթը, Լեւոններ եւ անոնց թագաւո Հասակին ոլ ար ելին տակ վաւյլող կեռասագոյն Գարերու ձայնն էր, ո Ր Մ աՀտեսի Պօղոսը ղուրս
րութեան անկում ր՛. թաւիշեայ մորթին։ Ու կբ սկսէր Գ"ՎքԸ անոնց՝ կուտա ր իր արտէն Մ էէ՝ էկ°, Թելօ,, քաշէ Տո
ք* ո լո ր այս մամ՛անա կա շյբքաններու գործողու Հետաքրքիր գիւղացիներէ : ղան . . • Արեւին տակ , լուծերը իրենց վզին՝ եզները
թիւները կարծէք կր գառն ան սլաաերաղ մներոլ Հաւկիթի մ է քէն ելած են ։ Եղ չեն ,ա յլ եր կը քաշէին արօբբ եւ սամիներու ճռինչ մը կը խառ
չուրք , պատերազմներ որոնք երբեմն եղած են կու լեռներ ։ Երկու եղբայրներու կը նմանին ։ նուէր Հովին Հետ :
ն ո լաճ ո գա կան , երբեմն պա չտ պան ո գա կան եւ եր՛ Աստուծո յ աչքը ա յս եզներուն վրա յ • • • Այս տարի կալս մեծ պիտի ըլլայ, Ակօ , կր
բեմն ալ ազատագրական : •—- Երկու թրքական գիւղեր կշարժեն , կ*Բսէր խօսէր ՄաՀտեսին , խօսքը ուղղելով իրեն Հետեւող
Այգ գործողութիւնն երբ գրուեցան թէ գր ա - ՝1*ամար - Գաւօն ։ մշակին :
բաբ եւ թէ աշիսարՀաբար եւ կրեցին «Հայոց Պ ա ա– Ա ու չթ ան ի կնկան Հետ չեմ փոխեր , կբ յա1– Մինակ կալիղ մասին կը խօսիս , ուրիշ րան
մ ութիւն» խո բագի բ բ ։ րէբ Պողոյ ֊ կիբօն։ Ու գի՚֊զացինեբ , տախտակեայ ալ մտածէ • ՚ •
Հայոց փառքի անկում էն վերք * սկսաւ ողբեր– մի ր ձեռքերով , կը մ օտենա յին եզներուն , կը ղըն– Մ աՀտեսի - Պօզոսը Հասկցաւ Ակռյի միտքը ,
ղութեան Հ^ր^անբ* ստրկացաւ մեր աղգբ ՃՕՕտարի : նէ ին անոնց ա կռան եր բ , կբ Հ/իէին եղներուն կոոԽ– եւ բարձրաձայն խնղալով պատասխանեց :
քՒէեւ բազմաթիւ փորձեր ել խոստումներ եզան րբ , կոնակբ , ճակատբ , պոչբ ել եղքիւրները ։ Աշնան , Ակօ , աշնան , քեզ կը . . . կարզեմ ,
Հայութեան լուծբ թեթեւցնելոլ Համար , բայց բո՛– Նո յնիսկ , Հ Լ ո աւո ր դի ւզե ր է մ տրդիկ կուգա յին , Հ ոգ մի րնե ր %
լորն ալ ապարղիւն մնաց ին : ԱաՀտեսի ֊ Պօղոս ին եզներբ տեսնելու Համար* քյօսք ու երգ, արօր ու ճռինչ, Հոգ ու շ՝ուր,
Այս մամանակաշյրքանբ դարձեալ աբմանացաւ Եզներու գովքր Հասաւ մինչեւ ծովերէն ան - երկար չտեւեցին սակայն : Ք՝ուրքեբը , գիշերով ՝
«Հա յոց Պատմ ութիւն» խորագրին ; գին , Հ եռաւոբ Ամերիկա ։ գիւղը շղթայի առած, կը սպասէին արշալոյսին։
Պայմանական կերպով \8բգ գ ա ր ի վերքերէն Ա՝ աՀ ա ես ի - Պօգոսը ուրախութեան արցունք - Առտուն , արտերու ճամբան բռնող բոլոր ղիւղա -
մինչեւ \*)բղ Գարի սհ.էԴՒԸ րոգունինք երբորդ չըր" ներով գրեց նամակ մբ՝ իբ երկու աղոց , Պոսթըն•• * զիները ձերբակալուեցան եւ փոխադրուեցան զիւ–֊
քանը , մէքն ըլլալս/ի եւ մեր օրերը։ ղէն : Ա՛լ մարդ չմնաց : կրղիքներէն՝ ծուխ չէր ել
• • «Երկու եղ առի , երկու եղ առի որ՝ չէք կրնար լեր , դուռները ղոց , էէ ւււ ր քք ի 1լ ր տարուած ու դի շե
Երկաթէ շերեփը» նշանաըան ունենալով , Հա՛ նայիլ , եթէ գաք , կբ տեսնէք» •• • րը, Ապրիլի ղարՀ ոլրելի զի շերը, ծանր կը նստէր
յութիւն բռնեց մ աՀ ու կամ ազատութեան ճամ - Տ գաքներն ալ, երբ Հօրը նամ ակը կարդացին , գիւղին վրայ, անձայն ու մեռելային X Անտէր շու
բան , խօսքէն , աղերսանքէն անցաւ զէնքի եւ գոր՝– ուրախացան ել քա քալեր ական գրեց ին ։ ներ ու կատուներ կը թափառէին Հոս ու Հոն, փրն^– է
ծի • Հանգէս եկաւ Հնչակեան կո ւս սմկց ո ւթ ի ւն բ X առելով իրենց տէրերը , խոնարՀ ու արի աչքերով
(1887) , յետոյ Հ* Տ* Դաշնակցութիւնը (1890)։ Գիւղական առաւօտ բ կբ սկսէր աքլորներու Հայերը... :
Ա արգիս կուկուն եան ի գնգակը ա զգան շան կանչերով ու արտերուն զլոլխը կը վեր քան ար եղ Նախճիր ու կոտ ո րած , թալան ու աքսոր ,
գա րձա ւ Հա յութեան Համ ար ։ Իրարու ետեւէ աս - ներու Հեւքով։ Հ րգեՀ ու ար Հ աւիրք՝ բռնած էին Հայկական գիւ–
պաբէղ ի քան Հայ Գաբի բալդիներ՝ Արաբօ , Ջաթօ , Ա աՀ տ ես ի — Պօղոս ը իբ երեք զոյգ եզներով ու զերբ եւ ժողովուրդ մը արիւն կը փսխէր կիրճերու
Աերոբ փաշա , Գէոբգ Զավուշ, Պետօ , Նէվրուզ , մշակներով կ՚երթար ու կուգար արտին մէՀ՝ թե մէք կամ արաբական անապատներու կիզիչ արեւին
Անդրանիկ , փեռի , Ա՝ա րաւո եւն * եւն * , որոնք ոչ թեւ երդ մբ շրթունքին ։ Ա աճք ձեռքին , Հոգեթով տակ՛. Աստուածներբ խաբած էին Հայ ժողովուբզբ
միայն ցնցեցին սար ու ձոր , այլեւ գրաւեցին ամ - կը դի աէր յուռթի Հ ո զին ալեա կնե ր բ իբ արօր ի ու արեան ծովի մէք նետած զայն։ Մեր արիւեր
բոզք աշխարՀի ուշադրութիւնը։ խովբին վրայ։ Ու երբեմն կբ յսոլէր ագօթք Հո– այնքան անուշ թուեցալ շատեբուն՝ որ ոչ միայն
Տեղափոիսութիւսն իբ տունկբ տնկեց քՒիֆլիս, աոգ իր մետաղեայ ձայնբ* Մէք էկօ ,քՒելօ , քաշէ , զարնողը խմեց ու յղփացաւ , այլեւ դԻաւո"լս^*ՍՍ »
արմատները տաբածռւեցան կովկաս , Հայաստան *.. Տողան • • * Ան կը խօսէր իր ֊եզներուն ու շատ քրն— արղարութեան աւեաաբանբ ձեռքեր էն եւ ՝Բրիստռ–
Եւրոպա եւ Ամերիկա , ՚^Է^Լ խօսքով ուր որ ^Է^Լ քոլշոլթեամբ կր վարուէր անոնց Հետ ։ Անկարելի սի խա չ ր կուրծքերէն կախած*** դաՀիճներ, ա-
Հայ կայ : Այս եռացող կաթսային մէ^մկրտուեցաւ րիւնլուայ ձեռքերով ու «սիլինտբ» դլվսարկներով ։
ստրուկ Հայր , նրբացաւ իբ կոպտացած դէմքր , Գաւիթ ք՝էկր դարձաւ ի ր ժամանակի պատմու Բ՝ալանի օրերուն , Հաճի ՄաՀմէտ յափշտա -
ուղղուեցաւ իբ կորացած ողնայարը։ թեան առանցքր* թերեւս ել բեմ բարձրանայ , սա կած էր ԱաՀտեսի - Պօզոսին եզնեբբ , թ՝ելօն ու
Փոթորիկը փոքրիկ րնդմ իքումներով Հասաւ կայն Հանգիստ ձեզ, Աերոբ, Գէոբգ Զավուշ, Ա ո ւ– Տ՝ողանբ ։
մինչեւ. 1914 , ծագեցաւ առա քին պատերազմ բ, որու բատ եւ Անդրանիկ , ձեր մ ասին Հա յոց պատմ ու - Ու ամէն անգամ որ եղները աղատ ՐԼԷայէ։ս
ղոՀ գացին մէկ միլիոնէ աւելի Հայեր։ թիւնբ գաղափար անդամ չունի , իսկ Անդբանիկր դուրս ելլելու ղլխիկ"ր , ֆշրտալով կ՚երթային ի–
Ակսալ ռուսական յեղափոխութիւնը՝ Փետբ - Հայաստան սն Էէ ա թւլաղւ ուելու Համ ւ էր դեբեղմ, Հէննոցի րենց նախկին տիբոշՀ ղրան սա 9/.լ , կը քերուէին
ուաբեան եւ ապա Հո կտեմբեբեան ։ իՒո ւբքեր ըՌո ւՀ– արժանի չտեսնուեցաւ ; պատերոլն , կը պոռային ու կ՚ուզէին ներս մտնել,
սաստան ի *՝իսռովա յո յւլ վիճակէն օ /լա ո ւ Լ լո վ , վար ինչո^ւ։ ԱՀա այս «ին չո ւ»ն ե ր ո ւն Է ոբ պատաս րայց Ղ"Լ"Ր գ"3 էր •
ձեցին Արարատի ստորոտը Հաստատուած ափ մ ը խանել չենք կարող : Կը դառնային Մ աՀտեսի - Պօղոս ին տան շու֊բ*–
գ ուռները ղոց էին, ու ներսէն
Հայութիւնն ալ մ էքտեղէն վերցնել եւ ապա գրաւել «Զկայ Լար իք առանց բաբ իքի» ։ Այս պատե - չ՝ը, սակայն բոլոր5
ձայն
I*աղուն ։ բազմբ շատ բան փոխեց՝ կաս ֊ կարմիրբ վաբգա— չկար :
Հայ ժողովուրդը , գլուխն ունենալով Գա շ ֊՜– գո յն դարձաւ , սպիտակը կարմ րեցաւ , Հա յրենիքի Նոր տէրը , Հաճին , ինքն ալ իմացաւ մշակ -
նակցոլթիլնը, կուրծք տուաւ դարեւոր թշնամի գաղավւարը բոլորն ալ Հարկադրեց ծունկի գալ ։ ներէն որ իր յափշտակած եզները , ամէն օր , իրենց
գրոՀին ե ստեղծեց փոքրիկ Հայաստանը։ «Մ Էացեալ ճա կտա» յ գլուխները կ՚ուղղեն դէպի Հայոց թագերը , գէպի
Հ ո կտեմբեբեան յեղափոխո լթի ւնր յտղթեց , Ազգային Գատի Պաշտպանութիւն» միացեալ նախկին ա ի ր ո 9 տունը :
փսխուեցաւ Ո* ո ւս ա ս տ ան ի վ ա բ չաձեւբ ոբ անդր ան ուժերովդ բոլոր անկի ւնն եբ Էն կբ լսուին այս ձայ– ԱլլտՀ , ԱլլաՀ , չտեսնուելիք րան է ասի -
դարձաւ եւ Հա յաս տան՛ի կարգուսարքին վրա յ : նեբր։ Ոզքունելի են եւ մէկը, ե՛ւ միւսը, թէ եր և ա յ է ՎԸ. մ տ ա & է բ ինքն իրեն։ Ալ եզները միշտ
օր մր
ք՛աշնա կց ութի ւնր տեգի տուաւ եւ իշխանութիւն բ րորդը, եւ թէ չորբոբդբ ։ շարունակեցին նոյն կրկնութիւնը; Հաճին
յանձնեց Համ ա յնավաբ կուսակցութեան ։ Հա լաստանի մէքն ալ Հա յրենիքի գտգափարբ իր մշակները կանչեց ոլ ըսաւ անոնց։
Մւ֊բ է այս կէս գարէ աւելի ժամ ան ա կա շր քա վերա կեն դան տցաւ , դպր ո ցնե բ ո լ դռները պիտխ Ա՞՛Լ հք՚Ր կ""""՛յ այս եզներուն յ
նի պատմութիւնր % Հազարաւոր թերթեր , գրքեր եւ բաց ո ւին Հա յոց պատմ ութեան առքեւ ։ Ա ւս ո ւց ի չ ր հ ււ , պատասխանեց Մամօն :
ամսաթերթեր գրուեցան եւ կբ գրուին։ պիտի աւանդէ Հա յոց պատմ ութիւնը , պիտի գա / - Անօթի չե" ս ձգեր այս եզները :
Ա յս գործերոլ մ էկ մ ասր ՛Հնչակեան կո ւս ա կ - եւ Հասնի մինչեւ ՉՕական թուականները։ 0ետո0յ , ուտեն >7չ, աղա, միւսներէն աւելին կա աւո մ որ
— :
ցոլթիւնբ դտրձուց իր կուսակցութեան պաամու - ի0ն չ պիտի պատմէ ։ ՛Եթէ չշարունակէ պատմ ե լ ,
թիւնը , աւելի մեծ բաժին մը ինկաւ Գաշնակցոլ Հ։ ա շ ա կ եր ա ր Հարց պիտի տայ։ Եթէ ուսուցիչբ չպա Հապա ինչո՞ւ կը նիՀարնան այս եղնեբյլ։
թեան, իսկ ՛Լիրքին մասին ալ անշուշտ
Հայ Համա յ – տասխանէ, աշակերտր կբ մնայ թերուս ել անտեղ
նավ արն երբ աէր պիտի դառնան ; եակ իր մողովուբդի պատմ ութեան ; Տողանն ու քհելօն , օրէ օր, սկսան բարկնալ ,
Ապա ինչո^վ պիտի լրացուեն Հայոց նորագոյն Եթէ նորադո յն պատմ աղի րբ պատմ ութիւն ու ամէն օր, առիթը եկած պաՀուն, կ՚երթային ի–
պատմութեան այս կէս դարէ աւելիք մամ ան ակտ - պիտի դրէ առանց մեր յեղափոխական շարժոււՏնե– րենց Հին տիրոշ\ր դուռը, ել չողիքը բերանին , կը
շ ր^անը X րբ արձանագրելու, կ՚ըլլայ թերի։ սպասէին որ Մահտեսի - Պօղոսին տան դռներր
Գէոբգ Մարզպետունին կրցաւ միացնել Հա ք Եթէ մենք ել մեր նոր սերունգը Հայկ* Գատը բացուէին ու իրենք, ղերի տարուած եզներբ, եր
նախարարները յանուն յաղթանակի ; Աքսօր՛ Գ * պիտի պաշտպանենք , պէաք է գիտնանք անոր թային իրենց սիրած մսուրին քով։ Ու երբ թուրք
Մարզպետունին ոչ միայն ռուսերէնի կը թարգմա ծագման ել զարգացման պատմութիւնը, Հակա - մ*ակր, փտյտր ձեռին, կուգար զիրենք Հաճիին
նուի , ա յլեւ բեմ ա դ ր ո ւթ ե ան կ^արժան անա յ : Այգ ռակ պա րագա յ ին Հ ետաոլնդո ւած գործբ կբ գառ - տունր տանելու, եզները, յամառ ու արցունքոտ
մեր ազդի պարծանքն է ել ո զքուն ելի գործ։ նայ անգիտակից եւ մեքենական : աչքերով, կ՛ընդդիմանային , մինչեւ որ իրենց
7» րի ս սւ ա ւի ո ր Ա իքայէ լեանը կրցաւ ի մի Համա– Հայ յեգափո խո ւթեան շարժ մ ան պատմ ութ իւ կռնակին վրայ փա յտ ր կտոր - կտոր ըլյար :
խբմբել Հայ յեղափո իսականնե ր ը, իր նախնիքնե - նր , մնալով ա յզ յեղափոխութեան ա ւան գո ւթ ի լ - Հաճին կ՚ուզէր այդ եզները սլաՀել այնպէս ,
բուն սկսած զործը շար ուն ակե լու եւ վերք — նբ , պիտի դաոնայ մ եբ ժ ո զովո լր դի պատմ ութ իւն ինչսլէս որ պաՀ ած էր Մ աՀտեսի ֊ Պօղոս ր , բայց ,
նական յաղթանակին Հասցնելու Համար։ եւ պիտի կրէ «Հայոց պատմութիւն» խորադիրը։ իր աչքին անոնք ամէն օր նիՀար կ՚երեւային ու կր
Հանգի՛՛ստ քու խիզախ ոսկորներուն , 7" ր ի" - Հայ յեգափո խութեան Օրը պիտի կատարուի գուշակէր որ Հայուն այղ եզները, օր մր, պիտի
տափոր , մեռար գաղափարիդ Համար, բայց քու իբրեւ Հա յ ազգա յին յեգափո խուիժեան տօն , տ յն - իյնան Հիւանդ ու Հիւծած :
ս ի րած ժ ո զո վո լր դի մ եծ մ ասը անունդ անդամ պէս ինչպէս ֆրանսական յեղափոխութեան աօնբ Մ արդու նման խելք ունին , ադա կ՚ըսէր
Մ ամօն Հաճիին։ Ի՞նչպէս։
լսած չէ X ֆրանսացի ժ ո զո վո լր դին Համար է X
Գաւիթ
Բէկր 7000 ՚էաբաբաղցի կտրիճներով Ուրիշ ճանապարՀ չկայ։ Կիրքերու եւ դոյնե– Ամէն օր իրենց նախկին տիրո9ր դուռը
Հաճի Ա ուստաֆա փաշա յի բան ա կ բ պարտութեան բու ղոՀ դա՛րձնել մ եր յեգափո խո ւթեան պատմ ու կ՚երթան :
մտանեց, իսկ անոր ազգակից՝ Աերւէբ. փաշաներ , իք իւնր , կը նշանակէ խաբել նոր եւ ապագայ սե - Բան մը կայ, Մամօ, բան մր կայ՝ Ր ձ^Ք
Հ ասկն ար . . . :
Գէորդ Զավոլշներ , Անդրանիկներ եւ. նմաններ ե– բունդը, աղաւաղել այդ պատմութիւնը եւ քարեր
բեքէն եօթը Հոգիով թրքական ուժեր բ իրար կր գլորել անոր ընթացքին աքւքեւ՝. Եզներն անղամ կր փա՛խչէին թուրքի տունէն
խ առնէին եւ պարտութեան ^՝մատ1նԳին\ ԲԻՒԶԱՆԳ Թ– ՀԵՐՈ՜ՅԵԱ՚ե
Fonds A.R.A.M
