Page 152 - ARM_19-1946_01

28

Հայաստանի Հ / 1 ատաա՛կչա 1\ա1ղ\ խնամքի տակ։ Նրա բացման դեկրետ բ բաց թող–

ՄԵՐ ՀԱՑՐԵՆԻ՚ԲԸ նուեց 1921 թ– Յունիս Տին , եւ ՀԷնց առա քին օրից

նրան սաՀմանուած էր կարեւոր մի դեր խաղալ

Տարօ1նը % (Խորհրդային հերթերէն) Հայաստանի մշակոյթի եւ լուսաւորութեան բարձ–*

Գիսախռիւ,^ աղմկարար ու, խռովալիցՏաբօնը։ Հայկական տպագրութիւնը մօտ չորս ու կէս բացման մէք ։

Ես կր ճանչնամ զայն, իմասաոէ֊թեան եւ կրօ­ Գարի կեանք ունի։ Հայերէն առա քին տ պո լած իր սկզբնական շր քանում Հա յպետՀ բատ ր շատ

նական հլխորՀուրդ խոբին^ը Հայոց ԱշխարՀին։ ԳՐքերբ լոյս տեսան \3\2ին I Արիւ եկած աշխարՀի վ՚ոքրիկ բիւտքէ ունէր, այնպէս ոբ \92\ի բնթաց–

Անոր մուտքը՝ երեւակայութեանս րեմին վը՜ ամէն կողմը, Հայերբ տարբեր դաբա շբքաննեբ ո ւմ քին ԼՅունիս Գեկտեմբեբ) Հազիւ թէ կարող էր

բայ, յանկարծական եղաւ, ու քի չ մ րն ալ ղար– եւ զանազան երկիրներում (Աուբիա, ^ԻէԻ,\Իա 1 ա աս ր գի բք Հ ր ատարա կե լ։ Այս գրքերն էլ ղան ա–

Հ ուր Լ ւյնող ։ Վասնզի՝ տեսայ անոր առնականու­ Հնդկաստան , Աւրոպա եւ Ամերիկա) , ինչպէս նաեւ զան տպարաններում տ պո ւե ց ին , ոբովՀետեւ Հրա­

թեան վայրենութիւնը։ Ցրտութիւնը անոր կամ­ աշիսարՀի խոշոր քաղաքներում՝ կալկաթա , կ* տարակութիւնը իբ սեփական տպարանը չունէր :

քին ու ո ան կո ւթ ե ան ը ։ ք# ստութիւնբ անոր նկա­ Պոլիս , Ա՝ ոսկուա , Պետբոգրագ Լայմմ 1921 Աեպտեմբերին Հայաստանի կառավա­

րագրին ու Հարուածին : Ծանրութիւնը անոր Լէնինկբագ) , թբիլսի ,Բագու, Վենետիկ, Վիէննա , րութիւնը երկու կարեւոր դեկրետներ արձակեց ;

մկունդին Հ հէօլանքը անոր ան Համաչափ վազքին , Փարիզ, Պոստոն եւ Նիւ Եորք -— Հաստատել են Առաջինը վերաբերում էր Հանրապետութեան մէք^

ել անառակութիւն ը անոր ռազմ ա խաղին • • • : ^իրենց սեփական Հրատարակչական տները; ան գրագիտութեան վերացմանը յ ԻսՀ\ ^Րյ\Րո ՐԳւՂ՝

ԱՀեղ ու անկապակից մխորով մը մտաւ բեմը, Աովե տական իշխանութեան գալստեան առա­ գրողների եւ արրւեստագէտների նիւթական պայ­

երբ ես անպատրաստ Էի զայն ընդունելու։ Բեմս ծին իս1չ տարուց, Հայաստանում՝ մէկը միւսի ե– մանները բարւոքելու մասին էր։ Երկու դեկրետ -

երերաց , սասանեցաւ , պատէ պատ զարնուեցաւ տելից Հրատաբա1լՀա1չան տներ սկսեցին բացուելւ ներն էլ խթան Հանդիսացան Հա յպետՀ բատի գո ր–

ու ճարճատեց : Եբկրա շառրմ կար միթէ : Ինծի Վերջին քսանամհակում միայն Հ ա այ ւաստասուս ծունէութեանը։ 1926 - 1930ին արագ աճի տարի­

թուեցաւ թէ՝ Հազար բերդ ու պալատ, յանկար - տպագբուել են 7000 ՛տարրեր գրքեր, այսինքն ա– ներ էին ա (Ա Հաստատութեան Համ ար , որ անցեալ

ծական փլուզումով վար ինկան , աՀեղագոչ ու աղ­ ւելի քան տպագրութեան սկզբից ի վեր ամբողՀԷ տասնամեակի բնթացքին արդէն դարձել է Հանրա­

մկալից գլորուեցան անդունդ մբ* * * Հ աշխարՀում տպուած Հայերէն բոլոր գրքերբ : պետութեան ամէնէն ազդեցիկ օրգաններից մին։

Վարո՝ փ՛՛չի ու մխորւ \թերսս՝ երկիւղ ու Սովետական Հայաստանի ամենաՀին եւ ամե­ Ատորել տալիս ենք մի քանի թիւեր , ցոյց տա­
տան
զաբՀուրանք : նամեծ Հրատարակչական տունն է ՀայպետՀրատր լու Համ ար ա յս ղ լ իւ ու ւո ր Հրատարակչական

Բեմս կ՚երերար ։ ք*այց* փա՛՛ռք քեզ , Հերոսա­ Հայաստանի Պետական Հրա տա բակչութի ւն բ կատարած ՚Լիթխա րի յառաք գիմ ոլթիլնբ ։

կան ու անմաՀ Տաբօն ։ Գուն շփացած զաւակր Այս Հչ ատարա կչակւ յն տունը Հաստատուեցաւ \^2\ին նա լոյս Հանեց միայն 10 գիրք,\925ին՝
Լո ւս ա ւո ր ո ւթ ե ան լիողովյրդակ ան կոմիսարիատի
պատմութիւն Հայոցին։ Աիրով ու գուրգուրանքով 85, իսկ \940ին՝ 321 : Գրքերի չրչՆսնառութիւնր

կ՚բնդունիմ քեղ : Ւնչ ալ ԲԱ աս ՝ մերն ես , ու մի— Հսկայական է* 50001 10 Հասար եւ 15 Հազար

մ իա յն մ երբ։ Գիրկս եկուր, ո՛՛վ քաղցրանուշ Հը - սկաւառակին : Հագած է թաղիքէ կ°շիկ » դլխուն տ պա գր ութի լեներն այլ եւս սովորական բաներ

պարտ ութիւն ը Ա՛ ամ ի կոն եան § ոՀմ ին * * * : թագիքէ գլխարկ։ Բռնած է Հաստ փայտ մը։ Անոր են , ԻԱէ\ դպրոցական ձեռնարկնեբր տասնեակ

շարժումին մէք բրտութիւն կայ, եւ Հոգիէն ներս Հազարներով են ռյս տեսնում : Գասադրքերբ

աշխարՀ մբ կործանելու չափ կորով* * * ։ կբ մտնէ տպւու մ են մեծ թիւով որովՀետել գր -
Հայաստանի
Լայնածաւալ դաշա մը։ Ա՝անուկի մը մպիաին բեմբ, իբր օրինակ իր ում ին ու վայրենի իր եսին՝ բանք Հայթայթում են ոչ միայն
Հայկական
աղուորովբ ։ Փ-ափուկ՝ ինչպէս գառնուկին բրդոտ դուռբ կբ կոտրտէ , ու կրանիթէ սալաքար ՚^ԼՀ կարիքներբ , այլեւ ուզարկւում են

մորթը։ Գունագեղ՝ Ա՝ուշի։ արախչիին պէս։ Աուշի բլիթի պէս կը կրծէ * * ։ դպրոցներին՝ սովետական մ իւս Հ ան ր ա պե տ ո ւ–

դարնանարո յրը՝ Գուրանը •• : թիւններում : Գրքերն այնպիսի արագութեամբ են

Կը տեսնեմ Հեթանոսական ճոխափայլ բադին– Երեք Հեղ կբ սուլէ ։ Ատիկա՝ իրենց ^Ր^1ՐԻս ծաիյւում , ոբ Հազիւ թէ գրացուցակի կամ ծանօ­

ներն ու գերեզմանները՝ որոնք չափական պար կբ սովորութիւնն է : Ա ուլոցով իրար կբ Հ բաւի բեն , ու թագրութեան պէտք է լինում ։ Ամենաշատ ծախ­

դառնան ։ Հեթանոս գիւղերն ու աւանները՝ կե - սուլոցովբ կրնան պատմ ել Հ էքեաթ մ բ ։ Ա ուլոցին ուս զներ բ , որոնք տպւում են տասնեակ Հազարնե­

բոններոլ նման կը ցցուին կրօնքին աղքամոււլքին Հետ ներս մտան միւսները * * • : րով, յաճաիս սպառւում են Հրատարակութեան ա–

մէք, սփռելով լոյս ու Հաւատք** է Ա ասունց իներ ը , յանկարծ ձայն մը Հնչեց ; ո֊աքին երկու շաբաթուան բնթացքին յ

Արածանին կբ ճեղքէ Գուրանը , կը քերէ լեռնա– Ա ասունց ինեբբ , Արդեօք սա ան Հան դա բա

գօտիները, կը սիրուբտի մարգագետիններուն տղան Ա՝Հե^րն է , սա մէկալը Գաւիթը էըէլո*™յ յ Հա յպետՀ բատի լո յս ընծա յած գրքերն Լ^Գ՜՝

Հետ , երկունք ու զեղեց կութ իւն ց ան ե լուէ ամ էն ԱԲվ է սա ծերունին , Զէնով ՕՀա^նը * * * ։ Ւնչ ալ ըլ­ գրկում են բազմաթիւ ասպարէզներ , ինչպէս՝ վի­

կողմ Հ Անոր ձախ ափէն՝ ճերմակազգեստ ու լան , ով կ՛ուզեն թող ԸԱ^սն , անոնց դէմքին ու պագրութիւն , գիտութիւն , քաղաքագիտութիւն ,

նմո յգներու վրա յ նստած քուրմ եր կ* անցնին , Հասակին ատաղձէն կր շինեմ Ադրամելիքն ու Աա– զրակլ քն եւ գեդա ր ւ ւես տագիտ41ա/՛կաաքնն քննագա ւթիւն ,
բնագիտական նիւթեր, Հանրամատչելի
բարձրաձայն կարդալով Հին կրօնքին մագագտթ– նասարբ, Գա ւիթն ու ՕՀանր , ճնճղկիկն ու 8

ներբ % Երկար մ աղեր ունին եւ պա յծառ դէմք : ռան գրքեր , մանկական գրքեր , երաժշտութիւն , դա­

Վէզոն , Աանղուխտբ , Աստղիկէն ու \0անդութբ , սագրքեր , քարտէսներ , բառարաններ , օրացոյց -

Հեթանոս Աշտիշատբ իբ գերազանցութեան Մեծ ու վաքր Ա՛ Հերներբ , վեր քտպէ ս «Աասմայ ներ, ուդեգրքեր, յայտարարութիւններ , լրագրեր

աղաւնինե րբ կը թռցնէ շատ բարձրէն : Կը ներ — Կռերբ » * * I ե սլա ր բերակաՀւներ : ;

բո զ է Հեթանոս դարբ եւ անոր անսխալ իմ ասա ու– Իրենց երկրին օղին ի*մ ե ց ին , ու աղանդերի ՊետՀրաաը սլատերազմին նախորդող տարինե– |

թիւնբ ։ Ջեռքը կը վերցնէ , կը բռնէ արեւը, կրակ տեղ թթո֊կիձ ո ւ թ թու սինձ կերան ; Իրենց խօս­ րին Հրատարակեց Հետեւեալ դասական Հեղինակ­

ու րոց կը նետէ Ա՝ շո յ \իուլթան կարապետի գմրէ - ուածքին պէս յ իր՚ենց շար մ ում ին պէս , իրենց տա­ ների ե– Աբովեանի , Րաֆֆու , Ծերենցի , Աուն–

թին ու խաշերուն վբայ ։ Կբ բարձրանայ քրմուՀի– րա ղին ու գէմ քին պէս կոշ"7 ու անկարգ էր անոնց դուկեանի , Ս՝ ո լրացանի , Գր . Օտեանի , Պ • Գուբ–

րու տրտմանուշ երգը, որուն մ է քէն՝ կբ լսուի պա րբ ։ Երբ գինովցան՝ իրենց կեռ թուրե ր բ քա­ եանի , Մեձ-արենցի , 8– Պարոն հան ի , Շիրվանղա–

իրենց տրտուն քն ու ցաւը ; շեցին ու սկսան պա րբ ։ իրենց պեխերր ո լո ր ած , գէի , նար - Գոսի , 8ովՀ . ՏովՀաննիսեանի; ԱովՀ ՚

Բ՛ազմաբեմ ու արիւն։ Հին ու նոր կրօններբ վայրագ աչքերով ու բրդոտ մարմինով այս մար - թումանեանի , Վ. Տէրեանի , Յակոբ Յակոբեանի ,

իրարու դէմ կը պատերազմին ։ Եղրայրը ^ի խնա­ գի կը * պօռալէն ու կանչելէն պարեցին փ շուաքի Աայաթ \,ովայի, Ջիւանոլ գործերի Հաւաքածոն ,
մը մէչ...–.
յեր եղբօր , ոչ ալ Հա յրը՝ աղուն : Հարազատները ինչսլէս նաեւ ժամանակակիցների գործերը, օրի­

իրար կը ըղկտեն Աւնայնութենէն ք\ւեայնութիւն Աուրեր շողացին յանկարծ : Օրերու պէս յոր­ նակ՝ ԱԼ– իսաՀակեանի , Գ՛ Գեմիրճեանի , Ատ–

երկարող ա ր աՀ ետ ին վրայ * . • : Կը քանդուին քա­ ձանապտոյտ՝ թաւալեցան օգին մէք, զրնգացին Զօրեանի , Արաղոլ , Ա իբաս ի, Ա • Տարօնցոլ, ԱովՀ–

ղաքներ ու գիւղեր , կը սպանուին ու կը վիրաւոր– իրարու բախելէն, թռան գլոլխնեբոլ վրա յէն, ա– Շիրազի, Հր– ՝$"էարի, Խոր– իՒափալցեանի , 9" •

ուին ։ Լաց ու տքոց : ք* տես արիւնին՝ կուլան քբր~~ Րազիէի թեւերու պէս ադմկեցին , ապա ինկան ա– ք*որեանի եւ շատ ուրի շներ ինը :

մ ապետն ու քուրմ եր ը , բա յց ՝ կը խնդա յ Արևակի մէն մէկը իր ա ի լաք ձեռքին մէք* * * : ՆԼա իս է ս աչ -

որդին * * * յ քերս գոցեցի , ոբովՀետեւ Հաւատացեր էի որ ա– ՛Օ"յն ժամանակաշրջանում Հրատարակուեցան

Ե ր կին քէն մ ոխիր կբ տեղայ : նոնք գլուխներու եւ դէմքերու պիտի զարնուին , նաեւ եւրոպական դասական գրողների , ինչսլէս
Արեւը կը շիկնի է Կը դո գայ երկիրր։
Տար օն ի մպտուն աշխարՀբ այս արատին Կր սմքի ու պիտի մեռցնեն շատերր* * * ։ Բայց , զարմա՛՛նք * նաեւ վրացի , աղբ րէ չ\սն ց ի ել վերջապէս պարսիկ
առք եւ :
երբ աչքս բացի, արիւն չտեսայ , ոչ ալ էացի ^"՚ յ՜ մեծ բանաստեղծներ Ֆիրդուսու եւ Օմար քԱայեամի

ներ լսեցի * * * Անոնք մպիտբ իրենց երեսին կբ գործերի Հայերէն թա րգմանոլթ իւննե ր ը Հ

խօսէ ին , օգի , թթո-կի չ եւ սինձ կբ Հ ր ամ ցնէ ին * * * Հայրենասիրական մեծ պատերաղմի առածին

Երկու լեռներ՝ երկու ա շա ան ակնե ր ո ւն պէս ՚՛ Ակամ այ պոռացի , կեցցե՛ն Աաս մ ա յ \ք ռե ր ը երեք տարիների ընթացքին ՀայպետՀրատր նո յն­

հ) ո բան ի մբ մուտքին դէմ ։ Ինծի ըսին թէ անոնց եր1Լիրբ լեռնային է իսկ չի կրճատել իր գործո ւնէութիւնը •- Լո յս տե­

Աուտքբ կբ դոցեն , ու պաՀակ կբ կենան՝ որ ՎիՀեր ու անդունդներ , ձոր ու կապան, զառի - սան Հայերէն ւիիպական գործեր ել թարգմանս լ -

խորանէն ներս չմ անէ նենգ ա չքե բու թունոտ ս լա­ թավւներ ու բարձունքներ , կիրճեր ու քարայրներ թիւննեբ օտար լեղուներից : Պատերաղմի ընթաց­

քը*, ու չգիտնայ Հոն պաՀուած գազտնիքբ : շատ ունի ։ Գիլզեր՝ իրարմէ Հեռու են , տունեբր քին Հրատարակուեցան քՕ • Աբովեանի «Բայաթի­

Լեռներէն մէկբ Նէմ՛բութն է եւ միւսը Գրգու­ քարաշէն ու Հ ին են : Բանուկ ճամ բաներ , թ ատ– ները», Րաֆֆիի «Գաւիթ Բէկը», %. Ազայեանի ,

ողը : Անոնց չուրքը Արծրունեանց եւ Ա՝ ա մ ի կոն ե ան բոն , ո ին է մ ա , ակում բ ու գրադարան չկան ։ Ամէն Վ. Փ՚՚՚վ՛ աղե ան ի «Ամբողջական Գործերը» , Գր •

Հղօր Տուներու ուրուականր կբ պտտի։ կր թռի ինչ որ կայ՝ կայ այնպէս, ինչպէս որ կար պատ­ ԶօՀրապի պաամոլ ածքներբ , իսկ Ալ. իսաՀակեանի

քարէ քար , եւ ձորէ ձոր : Արեւ եւ գարուն կայ ան­ մութեան արշալոյսին ։ ձիւնոտ է անոնց բնաշ– ել ուրիշների գործերից՝ րնտրութիւններ X

տառներուն մէք։ Երգ ու Հաճոյք՝ թուփերուն վը՜ իսարՀբ , անտառուտ , ու սեղմ ուած ափ մը երկնքի

բայ* * * : Ա՛ ա ր գա ր տ ա Հ ո ւռ շուբքառի մբ կը նմանի առապարին տակ , արեւուն տակ բռնուած պնակին Պատերազմի ընթացքին լոյս են տեսել Նայի րի

այս վայրը I պէս ։ Բեղնաւոր ալ չէ , կը սնանին կորեկով ու Զարեանի , Աողոմոն Տարօնցոլ, Գոլրգէն Բորեա–

Տաբօն ի որս կաններբ եզնիկ կ՛՛որսան Հոս , ու Գլգիյէով , գազպինով ու վայրի խոտերով , խեղճ են նի, &• Եիրաղի, էիւս ի Թարգիլչի, Հր. ՝բոչարի

երգիչն երր՝ իրենց տազեր ուն Հ ամ ար նիւթ եւ ու թշուառ , բայց շատ ազատութիւն ունին ։ Աա~ եւ Աարմէնի արձակ եւ չավւածոյ գործերր։ Հրա­

արուեստ կբ փնտռեն ։ քիաղմաձիերբ կբ վրնքեն Հո­ սուն ցին առանց Հաց ի ու քուրի ապրած է երեք տարակուած են Լեւ. Տոլստոյի , Շէյքսփիրի, է–

վիտներուն մ է քէն : Կը Հնչեն եղքեըուափոզերը , ամիս, Բայո չէ կրցած երեք վայրկեան ատրիլ ա– միլ Զ ո լ ա յ ի , Աթանղալի , Մ ո պա սանի , Ասկար

ու կ՚արձակուին պողպատէ նետերն ու սլաքներբ*։ ռանց ազատութեան ։ Ասոր Համ ար՝ Ա ասունց ին Աւայլտի, Շարլ տը ՝Բոսթէի, Լոնգֆէլլոյի ,

Տ ա րօն ի վա յրենի բնարուեստ ին մ էք լողանք շատ կռուած է ՛Արդեօք ասոր Համա^ր է որ Աասու– Ֆոյխթվանգերի , (իոմէն Ռոլանի, Յվայգի գոր -

կ՚ընեն Հայ աղքիկներբ , դուրս կ՚ելլեն լիակատար նի Հերոսներու թիւ֊բ Լ ա ա է * * * է ծերի թարդմանութիւններր, Հեղինակների՝ որոնք

դեզեցկութեամբբ պարիկներու : Տուրուբերանբ՝ Այս խո րՀ րդածութ եան մէք էի , երբ աչքիս Հայ րնթերցող Հասարակութեան մէէ՝ լայն ժողո­

կ՛եր կար ի լճափէն , դէպի Հեռուն , անոր ուսեբուն առքեՀւէն Լարք ԼաՐՔ անցան Աասունի Հին ու նոր, վրդական ո ւթիւն են վ այ ելում տ

վրա յէն՝ թեւ կբ նետէ Հ երարձակ Հ ե ր ո ս ո ւթ ի լն բ բնիկ եւ օտար բոլոր ռազմիկները։ Երեք Հազար իր տրամադրութեան տակ ունենալով խոշոր

Հայ քաքերուն *• • տարիներու Հերոսական պատմութիւնն էր որ կր լալ սար քո։ ած մի տպարան ել գրաշարների ու է–

ք* ր գո ա արք մբ պիտի կարծէի : Հոսէր առք եւ է ո վարարուն գետի մը նման։ Աչքիս շ՝եր գասաւորողների բարձրորակ անձնակազմ ,

0Հ , ինչ աՀ աւո ր է տեսքը։ Անիկա կուգայ իր առքեւ՝ ազնուացաւ Աասունցին, բարձրացաւ անոր Պ հտՀ բատ բ մեծ ուշադրութիւն է դարձնում իր

լեռներուն աՀ աւո ր ո ւթ ի ւն ը թնդելէն , խորաիսոր արմէքբ, սիրեցի զայն իմիններուս պէս՝ ա յս քաք, Հ րաւ րակոլթիւններր գեղեցկացնելու գործին :

վիՀեր ու սեպ մայռեր քայլ առ քայլ չափելով։ այս ասպետական լեռնորգիներբ ,որոնք գիտէին Այ­ Ս-յԳ ւՔ^Գ Հրատարակոլթիւններից լաւ օրինակ

Աարդ մր։ Եւ ուրիշներ՛։ Յետոյ՝ բազմութիւնէ րիլն ուի ու սուրով ստեզծել իրենց ազատութիւնը % կարող են ծառայել «Ա ասունց ի Գալիթ»ի Հայերէ՛"

Հագած Է ար քու մորթ։ կուրծքն ուդէմքը, բա­ Երբ Աասունցիներբ, պաբելէն ու երգելէն Հե­ եւ ռուսերէն Հրատարակութիւները՝ լոյս տեսսմ*
*** է
զուկն ու սրունքներբ մազոտ են։ ՀԼանզուածեղ է ռացան , ես կրկին պոռացի , \Գ\\ին։ Հէնց որ գրքերը մամուլից ելնում են, • » ֊ ՝

մարմինբ եւ կոշտ : Մազուտքին մէքէն անոր Ա՛չքը Ապրի՛ն Աասմայ \$ռեբը ղարկւոլմ են գրավաճառներին՝ Հանրապետու­

նմանի անտա՛ռի խորժւձթենէն աեմնո՚ւո-ղ արեւու ԱՕՄ֊ ՎԱՆԻ թեան ս/մէն կոզմըւ ՀայսլեաՀրատին կյի՝ց մասն**"

Fonds A.R.A.M