Page 136 - ARM_19-1945_03
P. 136
1 8. Աքի Ա Ջ
ՈՒՈԻ քհՈԻՄ ՌՈԻՄ խիր , Աիբան, եւ լաւ պւսՀուըտէ ։ Հաշուեյարդար
ՊԱՏՄՈհԹԻԻՆ է այս * • • Արցունքիդ կաթիլները շոգիացած եւ.
ՀԱՅՈՑ ԳՐԱԿԱՆ ՈԻԹԵԱՆ բարձրացած ՛վեր , մինչեւ ամպերը, կարծես անոնց
բախումէն
՚Րրուփը կ՜՚ոռնայ , կը սուլի , կը տքայ ու փքայ փրթած աՀաբկու կտորներ փար կը
. . . Անոր բարձրաբերձ ծխնելո յծները , ցածլիկ թափթփին * * * վերը շարժում կա յ ՝, կը շրքին ան -
ԽՄԲ*— Պէյրութի Հայ ճեմարանին Շրջանա ամպեր ուն մէք կը վւսխեն իրենց մաՀաբոյր մուխն Վերք, վար կը տեղացնեն անվեր ք պայթուցիկները
ւարտներու Աիութիւնը կը ոբատարակէ պար ր երա
կան մ ը , «Ակօս», նոլիրոլած Հայկ– ՍշակռյթիՕ.։ ու ծուխը, որոնք էլ երթան ու կը Հատնին Հ եռո՛՜ւն 3 մ աՀացու , անխնա յ , ամ էն տեղ ։ * * * Տե՛ս , ինշպէս
Առաջին թիլէն իսկ, զոր չենք տեսած տակաւին,
անխոնջ րանասէրն ու հմուտ քննադատը, ընկեր Հ եռուն անծայրածիր Հորիզոնին մէք։ Բաբանները կը էս ո ր տ ա կո ւի բոլորը , ինչպէս կ *բ/լա յ ա յդ բո -
Ն* Ադրալեան կր սկսի իր նոր գործը, «Պատմու
թիւն Հայոց Գրականութեան» : Ահաւասիկ նախա կ՚ելլեն ու էլ ի քնեն Համաչափ ու Համա բա իս իրենց լո բ բ գետնին Հաւասար * * * Ամպերը կ^իքնեն վար ,
բանը, Խօսք ընթերցողին , այնքան եփուն եւ ինք
նատիպ ծանրութեան տակ, կբ ճզմեն ու կը ճխլեն , ձեւ ու իսկ վ/ոշին ու ծուխը կը բարձրանան վեր , կրակը
կերպարանք կո լա ան շիկացած երկաթին։ ՝Բսա - կը ծուարէ երկնքին եւ իրենց միքեւ***
նեբորդ գարու քաղաքակրթուած մարգը իր մա - Ա աՀն է , Ա իրան , մ աՀ եւ քարդը * * * Աւերակ
Հացու զէնքերու ամէնէն կատաբեալը եւ ամէնէն եւ կոտորած °.
աւերիչն է որ կը դարբնէ . » . : ԱԻ. Գ– ՄԵՍՈՒՄԵՆՑ
Ա յս գիրքը ես չեմ գրած Հմուտների Համար ; Ա իրան , քոյր իմ , կեցած ես գուն Հոն , մեքե–
Ե** բաւական Հմուտ չեմ նրանց օգտակար լինելու նանեբու թոՀ ու բոՀին մէք, անոնց ՀոգեՀան եւ Զօոսշարժը
Համար։ ՛Նրանք ֊յսւելի թեբինեբս կարող են մատ աղմկարար ճիչը ականքիգ % Աիժ ա լին օն Հոգւոյդ
նանշել , քան նոր վւա ստեր կամ ճշգումնեբ գտնել մէք է սիրելիներդ , Հայրդ, մայրդ, երազանքդ սե– Վեց տարի առաք, ճիշգ այս օրերուն յան -
այս գրութեան մէք։ .«՛հեռ շատ սակաւ օրեր էի" ւեռած քսան գարուններուդ տիրապետող երազ Պատերազմի
խանձը կարծ ձայն մբ, ձայնր ,–~- ռումբի
իմ կեանքիս» , երբ ես մի խիզախ մտածում ունե արքայիդ եւ անոր երբեմնի Հ ամ բո յ րնե բու
տենչիւ ու կարօտը Հոգ - մը պէո պա յթեցաւ ։ Ազատութեան պւսշապան ա յս
ցա յ * գրել Հա յոց գր ա կան ո ւթ ե ան մի «լաւ» պատ չքթներուդ , Հայրենիքի
վրայ , կը Հրես ժողովուրդը ըմբոստացաւ գՐ0Լակբ ձեռքը*
մութիւն։ Այս ժ ամանա կ ես կարծում էի*, մենք մի ւոյդ խորը , կը սեղմես կոճակին
Հայրենիքը վտանգի տակ է * * *
փոքրիկ «ածու» ձիթելով՝ մեր գրականութիւնն ^Ղ.Լա^1(Լ ՈՐ մարդակեր մեքենան գուբս թափէ Տա–
այնքան ընդարձակ չէ , որ քանասէր մէկը չկարե զար ու Հ ազար մ աՀ ո ւան գործիքներ : ՝րաղաքակրթութեան այս օրրանը ,
նա յ ընգգըկել լայնքին ու երկայնքին ։ Ակսայ մի Յուրտ է , Ա իրան , ցուրտ՛. Աւսռն Հովը կր պա յանկարծ Փարիզ \
կողքից կարգալ մեր Հին֊ ու նոր գրականութիւնը, րէ շուրքդ*.– ցնցոտիներո՛ւդ Հետ կը գիրկընդխառ իր լուսաշող արտակարգ երեւոյթ մ ր առաւ՝. Երբեմնի
միւս կողմից կազմել քիուսաստանի Հայոց պարբե , կը Համբուրէ պողոտաները փոխեցին իրենց գիը "
նուի, քեզի կը փաթթոլի քեզ, կը քերը՛. Պ ա տ կե րնե ր բ տարրեր գոյն ստացան ։ կողո
րական մ ամ ուլի լրագիրնեբի եւ ամ ս ա գի րնե րի խածնէ այտերդ եւ անոնց թ ո ւ խ ո ւթեան մէք կը վուրդը դարձաւ լուռ ել անժպիտ ։ Փողոց բու ,
բո վան գա կութ եան ցանկը ։ Երեք տարիս անցաւ խառնէ ցուրտ ձմրան Հրապուրիչ կարմիբր * Հա - թատե րասրաՀներոլ , ղբօսավա յրեբու խ ան դա վա ռ
շատ արագ եւ ես տեսա յ թէ գ ե ռ ծայրն եմ ծրա - յաստանի քնքոյշ վարդ, ասկէ տարիներ առաք քու մթնոլոբա բ իւղաՀատ լապտերներու պէս մաբե -
րոց ; Բնոյթիս եւ կեանքիս բերումով յարատեւ քո յրերդ տարին դէպ ի անապատ եւ Հիմա բարբա ցաւ։ Այս բոլորին Հետ՝ սակայն , մէկ բան միայն
չեղա յ , բազմ ակոզմանի էր Հ ե տ ա քր քր ո ւթ ի ւե ս եւ րոսութեան ատակ նոյն մարդիկ պո կե ց ին քեզ եւ էլը տեսնուէր , որ ձեւ ու մարմին առած կը սա -
քաղաքական կեանքր գրաւի չ եւ պարտագիր ՚ իմ բերին Հոս * * • բերին *Բբո՚՛ ւփը , անիծեալ ՝Բրուփը։ ւառնէ ր ամէն կողմ ։ Ամէն տուն, ամէն րոյն։
ըմբռնում ով ։ «Նախ քաղաքաց ի եւ ապա պօէտ» , Գիտեմ , անօթի ես , բոկոտն ու թշուառ , մեքենա– վ կրնա ր ն կա ր ա գր ե լ պատ կեր բ ա յգ օրուան
ձսյս ոգիով էի մեծցած ։ Երիտասարդ էի , ՚էՏէա ~ նե բուն սեղմ ում ին Հետ ակռաներդ ուժգին կը Փարիզին ;
յ ո ւ ն , չէի կարող սաՀմանավւակուիլ ու նեղեալ՛. սեղմես , կուլ կեւտաս բարկութիւնդ , դգալ մը Զօրաշարժի Հետեւ՛եալ առաւօտը , ամէն օր -
Բարեբաստիկ առիթով ես րնկայ Ա ոսկուա , շողգամ ապուրիդ Հ ետ կուլ կուտաո արցունքդ ուան պէս դուրս կ՚ելլեմ , կբ դնեմ թերթ մը եւ կը
յետոյ Պետրոգրագ։ Անկշիռ ենթադրութեամբ յորդառատ ՜* * . ($որեկգ է տան ք անք , գիշերդ տա շարունակեմ ճամբաս ։ Աակա յն եբէկուան անՀ ո գ հ
կարծելով թէ կեանքն ինձ կարող է եւ ուրիշ ոս ռապանք, աղքատիկ վ/ոքր մաՀ իճիդ Վրա յ ըն ՜՛ ժպտուն գէմքերր չէի տեսներ ։ Ամէն կողմ լուռ ,
տաններ տանել ես մ տածեց ի ամ էն երկիր ինքն կո ղմ ան ած , Հայրենի տան վւարթ ամ ութ իւն ը վեր– ամէն կողմ սեղմ, ամէն կողմ Հանդարտ ։
իր մէք ուսումնասիրել եւ մոլեկան եռանգով անձ յիշելով , Հա յուՀ ի ի Հ պա ր տ ո ւթ ի ւն բ Հոդւո յդ մ էք Թ՛ազիս թաղապետա բան ը գո ր շ աղաւնիի մը
նատուր եղա յ (հուսաց գրականութեան , պատմ ու՛* լացիր եւ արտասուեցիր անվեր ք * . * ; նման թառած է լայն Հրապարակի - մը վրայ ;
թեան եւ արուեստին , միաժամանակ շարունակէ, - ֊Մարդիկ անգութ են , վայրագ են, Աիրան , Գրանը աուքեւ Հսկայ բազմ ութ իւննե բ կեցեր ազ -
լով րնթեբցումնե րս ու ց ո ւցակագրո ւթ իւն բ մեր քեզ չխղճաց ին , չօժանդակես ին ։ Ա աղերդ բռնած զեր կը կարդան ։: Ես ալ կբ կենամ : Օրուան կար
գր ա կանո ւթեան ։ (հուսաց իմ ուստաս իրական գրա քաշքշեցին քեզ Հոս ու Հոն , Հրմշտկեցին անվեր ք , գախօսէն զատ ուրիշ բան չես գտներ տ
կանութեան մ Էք թ ա բ թ ա ւխո ւմ իս ընթացքին ծանօ եւ ոչ մէկ վայելք քեզի թոյլատրեցին։ կւբոաայի Հայրենիքը վտանգի մէք է * ՜*՜ *
թացայ 0* կ ո ն ւսի գրական իմաստասիրութեան եւ զաւակ ճերմակ մարմինով սեւ Հոգի մ արգիկ գի կ*անցնիմ ուրիշ փողոց մը։ Պատկերը նոյնն
գիտութեանց գա ս ա կար գո ւթ ե ան եւ խիզախեց ի շերդ մ զձաւանքի եւ °ո րեկգ թ իա բանի փոխեց ին ։ է ։ ՚\յոյնն է ամէն կողմ ;
մարդկային գիտութիւնն Ընդգրկել, մեծ իմաս - Արիական ցեղի դու արի զաւակ , արիական ցեղի Այս ժամուն, ուր արեւը Հազիւ սկսեր էր ոսկի
ձոասէ բ ի մ շակած կա ր գին Հ ետելե լով ։ // աա յ ու - անարի մա րգի կ բարբար Ր ս արար քեզ չարչրկեցին : շոզերբ ցրուել մ այբաքազաքին վրա յ , աՀա Ուրիշ
սուլական եւ բնական գիտութեանց, բաւիղներէ, մէք (\ւո*՛լ ՚ ուռլ* • » • ոԼւմ՛ւ . > ԱՀ ագանդ է ՜, Աիպատկեր մը։ Աարդիկ իրենց կաղաբգել դիմակ **
եւ Հազիւ նրանց Հիմունքներին ա իրացած՝ ԼՀ^Կ^՜ րան , շուտ փախիր , ՔոյրԻԿ ։ Դիաեմ իրաւունք նե րով , պատ ե ր ագմ ական պա յուսակներոփ Լոէ՜րք
րական գիտութեանց մէք մխրճուեցայ , ոբ Ասա չունիս բարձրագիր ապաստաններուն (լ~1օշհ ՏսՈ– արթուն ; Զբօսակառքերը կանգ առին։ Աիայն պա
կոնաի պսակն էր գիտութեանց ։ Եւ այս ամ էն ի ե<21*) մէք , կուրծքիդ ՕՏք մբ կայ, անոնք դրած են տերազմական մեքենաները շարան շարան կ՚երթան
Հետ միասին պէտք է օրապաՀիկս շաՀէի . . . այգ իբրեւ նախատինք, բայց անոր տակ քու Հ ո - ու կուդան • ԱՀա ամէն փողոցի մէք գուռնեբ կը
Տ ե ղավա խական շարժում ր գուբս Հանեց ինձ դիդ Հպարտ, Հա յո ւՀ ի ի վսեմ սիրտդ կ ուռի , կբ ճռնչեն ու , այգ տուներէն պայուսակներն իրենց
իմ ակօսից * տ ա բ ո ւբե ր ուե ց ա յ կեանքի աւԻքՕԾրի յորդի ••.: կռնակը , երիտասարդներ դուրս կ՚ելլեն , կ՚ելլեն
Հետ,, բայց եւ Հետամուտ մի կողմից մեր գրակա Ո*֊ո*՝ւ • . • ո ւո՛* ւ * • • ռո՛ւմ , ռո ւմ ։ էք ուտ փա - ուրիշներ ալ՛. Համբոյր եւ մաղթանքներ։ կ՚աճա
նութեան , միւս կողմից Հանուր գիտութեանց ; պարեն , կը վազեն , կը միանան իրենց զօրաբաժ -
Աակայն կեանքն անողոք է եւ չի նայում մեր ս րր՜ իժիւն չունիմ, որ պէաք եղած գրքերբ մ էք տեղ նին ու կը պատրաստուին ։՚
տին ու տենչերին։ Աիրելպէտք է լիովին։ Հմտու չկան , որ գրադարաններ թավւառելու սիրտ ու ժա Եւ աՀա Ղ°Րաշաբժը սկսաւ :
թիւն բ պաՀ ան քում է անձնուէր նեղացում ։ կեան մանակ ՝ չունեմ , որ նոր ճիգեր անելու վիճակի մէք Պողոտաներուն վրա յ ուրիշ բան չես տ ե սն ե ր
քը ըազմազան էր , գրա՛ւիչ, իսկ Հանուր գիտու քեմ, դի ե լ ծանր երե ւաս ՛ի ն ձ յյն բէ եթկ ոչ զինուոր ։ ՝\յուագախումբերն իրենց ոգեւո
ուզում
թիւնը լայն ու Հմայիչ։ «Աուրը չթողեց , որ երգիչ է ին գնել յոգնած ուսերիս ։ Բա յց ւզէւոք էր րիչ եղանակներով յս յս եւ կորով կբ ներշնչեն բո
դառնամ , երղը չթողեց , որ մարտիկ դառնամ» ։ տեղի տալ բարեկամներիս թախանձանքին ։ Ա տա - լորին։ Ու Ր ա ս ա կ ր կր Քւսլէ յաղթանակի երգ մը
Ես էլ ուզէի ա յնպվւս ի մի Հմ տ ո ւթեան տիրանամ , ծեցի . ունկնզվւրներս Հմուտներ չեն եւ ոչ Հմտու շրիժն եր ուն :
որ Հա յեբէն ամ էն դիրք ու թերթ կարդացած լի - թեան Հետամոլւււ. նրանք ուզում են մի գաղափար Եւ աՀա իրենց զին ո ւո բ ա կան Հագուստներուն
նեմ։ Զհ ասա յ– իմ ուզածին • թէեւ տարիներ աշխա կազմել-Հալոց Հին ու նոր գրականութեան մասին* տակ , Հրացաններն իրենց ուսեբուն՝ կր տեսնեմ
տեցայ կեանքիս ներածի չավւով։ Աստանդական այղքանբ տալ կարող եմ • էէչ^՚ՑՒ ^ է * * ՛ ԻյօսՔՐ է "Ր սեւ ազուորիկ աչքեր, • ՀայռԼ աչքեր :
Կ ե անք ի ս ընթա ցքի ն աշխ ա տ ե ց այ անտես ար ածս ասում Է < «Կոնգերի մԷՓ մինբ չորեքթաթ տուաւ՝ -— Հ է * յ մնաս բաբի , մնաս բարի , կը պոռան
գրքերն ու թե րթեր բ նա յել * ամ էնին Հ ասն իլ չկա ասին ւիաՀ լեւան է » . անտեղեակ ո ւնէլն գի րն ե ր ի ս մէկ երկուքր անոյշ ժպիտով մը։
րողացայ ։ կենսական եւ֊ գրական նոր խնդիրներ Համար ե ս բաւական Հմտութիւն ունեմ •—~ փոր - Ուժ կ՚առնեմ ։ Աւելի կբ մօտենամ ։ Աեր թագի
առա ք ււ ելան, այս ու այն գիտանքս խորացնելու ձենյ,, ասացի, եւ յանձն առայ։ Աաբէզեան եղբայրներն են, Աենեքերիմն ու Աեգ–
պաՀանքն ունեցայ , մտաւորական ճիգս ու եռանդս Փորձն յ ա քո զ անցաւ : Ես ա շխատեցա յ մեր Րակբ՝ Որքանն աղուորցեր էին այդ իրենց Հա -
շռայլօրէն ծախսեցի եւ տեսայ թէ լաւագոյնին ին ՚ ղրա էլան ութ իւն ր մատչելի դարձնե լ ո ւնէլնգիր– զա սաներուն տակ :
ձգտելով՝ լաւին չՀասայ։ Հյ ա ւո բան իմացայ , նե րիս ե լ տեսա յ , թէ յաքոզած եմ , քանի որ ան– Անգին ուրիշ գէմքեր ։ \ , ո յ ն ա չքեր բ կը փայ
բայց ոչ Հիմնովին։ Գիտ ութ իւննե րն ինձ սնունդ ձանձրո յթ լսեցին եւ գոՀ մնացին ։ Ա տածեց ի թէ լին անոնց յօնքերուն տակ ; ՏովՀաննէս Տէր Մի ՜՛
դարձրի , մինչդեռ պէտք էր նրա մի ածուն մշա– Հարիւրաւոր ընթերցողներ կան , որ կարող է ին նաս սեանն ու մեր Ա արգիս էֆխանեանն են ։ ք*ն չե՛՛ը
կէի ՝՝ Ռլր1՚Լ ՚ է ս յ էՔս^ VI՛ս զուգաՀ եռ՝ գի տ ո ւթ ի ւնն նո .–ն զոՀ ո լնա կո ւթ եամ բ ունկնդրել խօսքիս , եթէ չեմ կարդար անոնց բոցավառ աչքեբուն մէք^Հ Ու
ինձ Համար Վայելք եղաւ փոխանակ պարտիք Հնար ունենային . ուստի աւելի փստակ ու թեամբ գեռ երկարէի մ շարքը այն միւս սեւ ազուորիկ
ղառնալու : Հա քոց գրականութեան «լաւ» պատ –՛ րնզ ունեցի Համ ազգա յին Ընկերութեան առա քար աչքեբուն , որ չէի ճանչնար եւ որ կբ ժպտէին ու
մ ութ իւնս կո ր չում էր մուժ ի մ էք ել տեսնում է ի կբ * գասա խօս ութ իւննե ր ս գրի առնելու ։ Հմ ուտ - կ՚անցնէին իրենց ֆրանսացի եղբայրներուն Հետ՝
թէ նրա բարձունքին ես չեմ Հասնելու* կեանքս ների Համար չէ , որ պիաի գրեմ , մտածեցի , եւ երգ մբ շբթներուն .
ու Հոգիս շատ էին շեղում աք սւ ձախ ։ Ա ի շտ շա Համարձակութիւն եկաւ վրաս գրիչ շարժելու ։ --— Տ առա՜՛ ք Հայրենիքի զաւակներ • . .
րունակելով մերձուստ Հետեւվւ լ մեր զ բա կանո լ - ԱՀ աւասիկ ես եւ իմ գ ի ր քը * մենք յ աւաէլե ու Այգ °ՐՐ սւռաքին անգամ Րէէալով, Փարիգ
թեան ես ներքուստ, գողունի Հաշտւում էի ար թիւ ւ չունենք ՚. \,պաաակս Է իմ ունեցած քչով ՛Է ռ - կ՚ապրէր պատերազմի սեւ շուքին տակ ։ ա–
արիւնի էը
գէն այն մտքի Հետ թէ իմ լաւ օրերի խիզախ մտա Հացնել բնաւ չունեցողին։ Գիտեմ, որ շատ բան Ու աշխարՀն ամ բոզք կբ զանուէր սկսեր
ծում ր իրանալու շէ երբեք : պակասում Է ինձ* Հմուտներին կր մնայ շ՚ոկել ու պադա յ Հեղեղի մ ը առք եւ՝ որ արդէն
Առագաստ րացած լայն ծով է մտնում խիզախ լրսւցնել ։ Եթէ կարենամ իմ բնթերցողին սիրեք փրփրի Լ ե լ 7 " / ^ / –
պատանին7 տալ մ՛եր Հին ու նոր գրականոլթիւնբ դրանով ՍԱՏՈՒՐ ՊԷՐՊԷՐԵԱՆ
Մի խարխուլ նաւակ ափին կապում է անզօր ծե մի
արգէն ես զոՀ կբ մնամ ։ Հնար չունենալով թէ 8000" ո ս տա յն ան կ–
րունին : ^^՚Ր
Հմտալից ու գիտական պատմութիւն գրել ԱԹԷՆ՝ԲԷՆ կր Հեռագրեն
Շ իլլէրի ա յս երկտողն իմ կեանքի պատմ ու - գրականութեան՝ պիտի աշխատեմ մի կենդանի ներ գործադուլ Հռչակած ՐԱալով, թիւր 12-000/ք
թիւնն եղաւ : Աեր գրականութեան գիտական եւ պատկերը գծել այգ դրականութեան եւ իր պատ - բարձրացաւ երէկ; Աթէնքի մանարանի 3000 բան
Հմտալից «լաւ» պատմութիւնս իմ լաւ օրերի Հետ մու&եան ։ Բայց Հիմա, որ վերքնապէս պիտի թա ուորներն ալ կբ սպառնան գործադուլ Հոչակել է
դարձաւ մի յուշ ու մշուշ * * * ղեմ իմ Հին բայց "իրելի երազբ Հայոց գրականու Բանուորները յաւելում կբ պաՀանքեն , բաւական
Այսպէս նկուն՝ Հաշտ ո ւած էի կացութեանս թեան մի «լաւ» պատմութեան, այս նոր ԳՈՐ՝^՜Է չգտնելով օրական 4 5 ձԻւինբ :
Հետ, որի պատասխանատուն ես էի անշուշտ , երբ շէմ,բին պիտի խօսիմ թէ ի^նչ էի Հասկանում «լալ» ՄկԿ ՄԻԼԻՈՆ ՏՈՒՓ ԿԵՂԾ ԾԽԱԽՈՏ հՐապա -
Համազգային Ընկերութեան Պէյրութի ճիւղն ինձ ասելով եւ թէ որքան միամիտ ու խիզախ էի է քակ Հանուաք Է 3)րանսայի մէ^ : Ամերիկեան կեղՆ՝
առաք արկեղ Հրապարակային գասա խօսո ւթեանց կարծելով թէ Հնարաւոր է այդպիսի մի պատմու քոոլվւելէ շինելովդ ծ-իւաիյոտի տեղ աաշեզ եւ, յարգ
մի շարք նուիրել Հայոց դրականութեան ։ Դժկա թիւն զլ՛ել մեր պայմաններում : կր լեցնեն եւ. կր հ-ախեն հաար 100 120 ֆրանքի է
մակեցայ » գիտէի, որ պաՀանքիս չափով Հմաու - Ն– Ա 1 Բ Ա Լ Ե Ա Ն 30.000 աէսվ, ձեռք անըահ֊ կ , իսկ 60.000 Նախո,աՆ
կ արղկն Փարիզի մկ^է
Fonds A.R.A.M
ՈՒՈԻ քհՈԻՄ ՌՈԻՄ խիր , Աիբան, եւ լաւ պւսՀուըտէ ։ Հաշուեյարդար
ՊԱՏՄՈհԹԻԻՆ է այս * • • Արցունքիդ կաթիլները շոգիացած եւ.
ՀԱՅՈՑ ԳՐԱԿԱՆ ՈԻԹԵԱՆ բարձրացած ՛վեր , մինչեւ ամպերը, կարծես անոնց
բախումէն
՚Րրուփը կ՜՚ոռնայ , կը սուլի , կը տքայ ու փքայ փրթած աՀաբկու կտորներ փար կը
. . . Անոր բարձրաբերձ ծխնելո յծները , ցածլիկ թափթփին * * * վերը շարժում կա յ ՝, կը շրքին ան -
ԽՄԲ*— Պէյրութի Հայ ճեմարանին Շրջանա ամպեր ուն մէք կը վւսխեն իրենց մաՀաբոյր մուխն Վերք, վար կը տեղացնեն անվեր ք պայթուցիկները
ւարտներու Աիութիւնը կը ոբատարակէ պար ր երա
կան մ ը , «Ակօս», նոլիրոլած Հայկ– ՍշակռյթիՕ.։ ու ծուխը, որոնք էլ երթան ու կը Հատնին Հ եռո՛՜ւն 3 մ աՀացու , անխնա յ , ամ էն տեղ ։ * * * Տե՛ս , ինշպէս
Առաջին թիլէն իսկ, զոր չենք տեսած տակաւին,
անխոնջ րանասէրն ու հմուտ քննադատը, ընկեր Հ եռուն անծայրածիր Հորիզոնին մէք։ Բաբանները կը էս ո ր տ ա կո ւի բոլորը , ինչպէս կ *բ/լա յ ա յդ բո -
Ն* Ադրալեան կր սկսի իր նոր գործը, «Պատմու
թիւն Հայոց Գրականութեան» : Ահաւասիկ նախա կ՚ելլեն ու էլ ի քնեն Համաչափ ու Համա բա իս իրենց լո բ բ գետնին Հաւասար * * * Ամպերը կ^իքնեն վար ,
բանը, Խօսք ընթերցողին , այնքան եփուն եւ ինք
նատիպ ծանրութեան տակ, կբ ճզմեն ու կը ճխլեն , ձեւ ու իսկ վ/ոշին ու ծուխը կը բարձրանան վեր , կրակը
կերպարանք կո լա ան շիկացած երկաթին։ ՝Բսա - կը ծուարէ երկնքին եւ իրենց միքեւ***
նեբորդ գարու քաղաքակրթուած մարգը իր մա - Ա աՀն է , Ա իրան , մ աՀ եւ քարդը * * * Աւերակ
Հացու զէնքերու ամէնէն կատաբեալը եւ ամէնէն եւ կոտորած °.
աւերիչն է որ կը դարբնէ . » . : ԱԻ. Գ– ՄԵՍՈՒՄԵՆՑ
Ա յս գիրքը ես չեմ գրած Հմուտների Համար ; Ա իրան , քոյր իմ , կեցած ես գուն Հոն , մեքե–
Ե** բաւական Հմուտ չեմ նրանց օգտակար լինելու նանեբու թոՀ ու բոՀին մէք, անոնց ՀոգեՀան եւ Զօոսշարժը
Համար։ ՛Նրանք ֊յսւելի թեբինեբս կարող են մատ աղմկարար ճիչը ականքիգ % Աիժ ա լին օն Հոգւոյդ
նանշել , քան նոր վւա ստեր կամ ճշգումնեբ գտնել մէք է սիրելիներդ , Հայրդ, մայրդ, երազանքդ սե– Վեց տարի առաք, ճիշգ այս օրերուն յան -
այս գրութեան մէք։ .«՛հեռ շատ սակաւ օրեր էի" ւեռած քսան գարուններուդ տիրապետող երազ Պատերազմի
խանձը կարծ ձայն մբ, ձայնր ,–~- ռումբի
իմ կեանքիս» , երբ ես մի խիզախ մտածում ունե արքայիդ եւ անոր երբեմնի Հ ամ բո յ րնե բու
տենչիւ ու կարօտը Հոգ - մը պէո պա յթեցաւ ։ Ազատութեան պւսշապան ա յս
ցա յ * գրել Հա յոց գր ա կան ո ւթ ե ան մի «լաւ» պատ չքթներուդ , Հայրենիքի
վրայ , կը Հրես ժողովուրդը ըմբոստացաւ գՐ0Լակբ ձեռքը*
մութիւն։ Այս ժ ամանա կ ես կարծում էի*, մենք մի ւոյդ խորը , կը սեղմես կոճակին
Հայրենիքը վտանգի տակ է * * *
փոքրիկ «ածու» ձիթելով՝ մեր գրականութիւնն ^Ղ.Լա^1(Լ ՈՐ մարդակեր մեքենան գուբս թափէ Տա–
այնքան ընդարձակ չէ , որ քանասէր մէկը չկարե զար ու Հ ազար մ աՀ ո ւան գործիքներ : ՝րաղաքակրթութեան այս օրրանը ,
նա յ ընգգըկել լայնքին ու երկայնքին ։ Ակսայ մի Յուրտ է , Ա իրան , ցուրտ՛. Աւսռն Հովը կր պա յանկարծ Փարիզ \
կողքից կարգալ մեր Հին֊ ու նոր գրականութիւնը, րէ շուրքդ*.– ցնցոտիներո՛ւդ Հետ կը գիրկընդխառ իր լուսաշող արտակարգ երեւոյթ մ ր առաւ՝. Երբեմնի
միւս կողմից կազմել քիուսաստանի Հայոց պարբե , կը Համբուրէ պողոտաները փոխեցին իրենց գիը "
նուի, քեզի կը փաթթոլի քեզ, կը քերը՛. Պ ա տ կե րնե ր բ տարրեր գոյն ստացան ։ կողո
րական մ ամ ուլի լրագիրնեբի եւ ամ ս ա գի րնե րի խածնէ այտերդ եւ անոնց թ ո ւ խ ո ւթեան մէք կը վուրդը դարձաւ լուռ ել անժպիտ ։ Փողոց բու ,
բո վան գա կութ եան ցանկը ։ Երեք տարիս անցաւ խառնէ ցուրտ ձմրան Հրապուրիչ կարմիբր * Հա - թատե րասրաՀներոլ , ղբօսավա յրեբու խ ան դա վա ռ
շատ արագ եւ ես տեսա յ թէ գ ե ռ ծայրն եմ ծրա - յաստանի քնքոյշ վարդ, ասկէ տարիներ առաք քու մթնոլոբա բ իւղաՀատ լապտերներու պէս մաբե -
րոց ; Բնոյթիս եւ կեանքիս բերումով յարատեւ քո յրերդ տարին դէպ ի անապատ եւ Հիմա բարբա ցաւ։ Այս բոլորին Հետ՝ սակայն , մէկ բան միայն
չեղա յ , բազմ ակոզմանի էր Հ ե տ ա քր քր ո ւթ ի ւե ս եւ րոսութեան ատակ նոյն մարդիկ պո կե ց ին քեզ եւ էլը տեսնուէր , որ ձեւ ու մարմին առած կը սա -
քաղաքական կեանքր գրաւի չ եւ պարտագիր ՚ իմ բերին Հոս * * • բերին *Բբո՚՛ ւփը , անիծեալ ՝Բրուփը։ ւառնէ ր ամէն կողմ ։ Ամէն տուն, ամէն րոյն։
ըմբռնում ով ։ «Նախ քաղաքաց ի եւ ապա պօէտ» , Գիտեմ , անօթի ես , բոկոտն ու թշուառ , մեքենա– վ կրնա ր ն կա ր ա գր ե լ պատ կեր բ ա յգ օրուան
ձսյս ոգիով էի մեծցած ։ Երիտասարդ էի , ՚էՏէա ~ նե բուն սեղմ ում ին Հետ ակռաներդ ուժգին կը Փարիզին ;
յ ո ւ ն , չէի կարող սաՀմանավւակուիլ ու նեղեալ՛. սեղմես , կուլ կեւտաս բարկութիւնդ , դգալ մը Զօրաշարժի Հետեւ՛եալ առաւօտը , ամէն օր -
Բարեբաստիկ առիթով ես րնկայ Ա ոսկուա , շողգամ ապուրիդ Հ ետ կուլ կուտաո արցունքդ ուան պէս դուրս կ՚ելլեմ , կբ դնեմ թերթ մը եւ կը
յետոյ Պետրոգրագ։ Անկշիռ ենթադրութեամբ յորդառատ ՜* * . ($որեկգ է տան ք անք , գիշերդ տա շարունակեմ ճամբաս ։ Աակա յն եբէկուան անՀ ո գ հ
կարծելով թէ կեանքն ինձ կարող է եւ ուրիշ ոս ռապանք, աղքատիկ վ/ոքր մաՀ իճիդ Վրա յ ըն ՜՛ ժպտուն գէմքերր չէի տեսներ ։ Ամէն կողմ լուռ ,
տաններ տանել ես մ տածեց ի ամ էն երկիր ինքն կո ղմ ան ած , Հայրենի տան վւարթ ամ ութ իւն ը վեր– ամէն կողմ սեղմ, ամէն կողմ Հանդարտ ։
իր մէք ուսումնասիրել եւ մոլեկան եռանգով անձ յիշելով , Հա յուՀ ի ի Հ պա ր տ ո ւթ ի ւն բ Հոդւո յդ մ էք Թ՛ազիս թաղապետա բան ը գո ր շ աղաւնիի մը
նատուր եղա յ (հուսաց գրականութեան , պատմ ու՛* լացիր եւ արտասուեցիր անվեր ք * . * ; նման թառած է լայն Հրապարակի - մը վրայ ;
թեան եւ արուեստին , միաժամանակ շարունակէ, - ֊Մարդիկ անգութ են , վայրագ են, Աիրան , Գրանը աուքեւ Հսկայ բազմ ութ իւննե բ կեցեր ազ -
լով րնթեբցումնե րս ու ց ո ւցակագրո ւթ իւն բ մեր քեզ չխղճաց ին , չօժանդակես ին ։ Ա աղերդ բռնած զեր կը կարդան ։: Ես ալ կբ կենամ : Օրուան կար
գր ա կանո ւթեան ։ (հուսաց իմ ուստաս իրական գրա քաշքշեցին քեզ Հոս ու Հոն , Հրմշտկեցին անվեր ք , գախօսէն զատ ուրիշ բան չես գտներ տ
կանութեան մ Էք թ ա բ թ ա ւխո ւմ իս ընթացքին ծանօ եւ ոչ մէկ վայելք քեզի թոյլատրեցին։ կւբոաայի Հայրենիքը վտանգի մէք է * ՜*՜ *
թացայ 0* կ ո ն ւսի գրական իմաստասիրութեան եւ զաւակ ճերմակ մարմինով սեւ Հոգի մ արգիկ գի կ*անցնիմ ուրիշ փողոց մը։ Պատկերը նոյնն
գիտութեանց գա ս ա կար գո ւթ ե ան եւ խիզախեց ի շերդ մ զձաւանքի եւ °ո րեկգ թ իա բանի փոխեց ին ։ է ։ ՚\յոյնն է ամէն կողմ ;
մարդկային գիտութիւնն Ընդգրկել, մեծ իմաս - Արիական ցեղի դու արի զաւակ , արիական ցեղի Այս ժամուն, ուր արեւը Հազիւ սկսեր էր ոսկի
ձոասէ բ ի մ շակած կա ր գին Հ ետելե լով ։ // աա յ ու - անարի մա րգի կ բարբար Ր ս արար քեզ չարչրկեցին : շոզերբ ցրուել մ այբաքազաքին վրա յ , աՀա Ուրիշ
սուլական եւ բնական գիտութեանց, բաւիղներէ, մէք (\ւո*՛լ ՚ ուռլ* • » • ոԼւմ՛ւ . > ԱՀ ագանդ է ՜, Աիպատկեր մը։ Աարդիկ իրենց կաղաբգել դիմակ **
եւ Հազիւ նրանց Հիմունքներին ա իրացած՝ ԼՀ^Կ^՜ րան , շուտ փախիր , ՔոյրԻԿ ։ Դիաեմ իրաւունք նե րով , պատ ե ր ագմ ական պա յուսակներոփ Լոէ՜րք
րական գիտութեանց մէք մխրճուեցայ , ոբ Ասա չունիս բարձրագիր ապաստաններուն (լ~1օշհ ՏսՈ– արթուն ; Զբօսակառքերը կանգ առին։ Աիայն պա
կոնաի պսակն էր գիտութեանց ։ Եւ այս ամ էն ի ե<21*) մէք , կուրծքիդ ՕՏք մբ կայ, անոնք դրած են տերազմական մեքենաները շարան շարան կ՚երթան
Հետ միասին պէտք է օրապաՀիկս շաՀէի . . . այգ իբրեւ նախատինք, բայց անոր տակ քու Հ ո - ու կուդան • ԱՀա ամէն փողոցի մէք գուռնեբ կը
Տ ե ղավա խական շարժում ր գուբս Հանեց ինձ դիդ Հպարտ, Հա յո ւՀ ի ի վսեմ սիրտդ կ ուռի , կբ ճռնչեն ու , այգ տուներէն պայուսակներն իրենց
իմ ակօսից * տ ա բ ո ւբե ր ուե ց ա յ կեանքի աւԻքՕԾրի յորդի ••.: կռնակը , երիտասարդներ դուրս կ՚ելլեն , կ՚ելլեն
Հետ,, բայց եւ Հետամուտ մի կողմից մեր գրակա Ո*֊ո*՝ւ • . • ո ւո՛* ւ * • • ռո՛ւմ , ռո ւմ ։ էք ուտ փա - ուրիշներ ալ՛. Համբոյր եւ մաղթանքներ։ կ՚աճա
նութեան , միւս կողմից Հանուր գիտութեանց ; պարեն , կը վազեն , կը միանան իրենց զօրաբաժ -
Աակայն կեանքն անողոք է եւ չի նայում մեր ս րր՜ իժիւն չունիմ, որ պէաք եղած գրքերբ մ էք տեղ նին ու կը պատրաստուին ։՚
տին ու տենչերին։ Աիրելպէտք է լիովին։ Հմտու չկան , որ գրադարաններ թավւառելու սիրտ ու ժա Եւ աՀա Ղ°Րաշաբժը սկսաւ :
թիւն բ պաՀ ան քում է անձնուէր նեղացում ։ կեան մանակ ՝ չունեմ , որ նոր ճիգեր անելու վիճակի մէք Պողոտաներուն վրա յ ուրիշ բան չես տ ե սն ե ր
քը ըազմազան էր , գրա՛ւիչ, իսկ Հանուր գիտու քեմ, դի ե լ ծանր երե ւաս ՛ի ն ձ յյն բէ եթկ ոչ զինուոր ։ ՝\յուագախումբերն իրենց ոգեւո
ուզում
թիւնը լայն ու Հմայիչ։ «Աուրը չթողեց , որ երգիչ է ին գնել յոգնած ուսերիս ։ Բա յց ւզէւոք էր րիչ եղանակներով յս յս եւ կորով կբ ներշնչեն բո
դառնամ , երղը չթողեց , որ մարտիկ դառնամ» ։ տեղի տալ բարեկամներիս թախանձանքին ։ Ա տա - լորին։ Ու Ր ա ս ա կ ր կր Քւսլէ յաղթանակի երգ մը
Ես էլ ուզէի ա յնպվւս ի մի Հմ տ ո ւթեան տիրանամ , ծեցի . ունկնզվւրներս Հմուտներ չեն եւ ոչ Հմտու շրիժն եր ուն :
որ Հա յեբէն ամ էն դիրք ու թերթ կարդացած լի - թեան Հետամոլւււ. նրանք ուզում են մի գաղափար Եւ աՀա իրենց զին ո ւո բ ա կան Հագուստներուն
նեմ։ Զհ ասա յ– իմ ուզածին • թէեւ տարիներ աշխա կազմել-Հալոց Հին ու նոր գրականութեան մասին* տակ , Հրացաններն իրենց ուսեբուն՝ կր տեսնեմ
տեցայ կեանքիս ներածի չավւով։ Աստանդական այղքանբ տալ կարող եմ • էէչ^՚ՑՒ ^ է * * ՛ ԻյօսՔՐ է "Ր սեւ ազուորիկ աչքեր, • ՀայռԼ աչքեր :
Կ ե անք ի ս ընթա ցքի ն աշխ ա տ ե ց այ անտես ար ածս ասում Է < «Կոնգերի մԷՓ մինբ չորեքթաթ տուաւ՝ -— Հ է * յ մնաս բաբի , մնաս բարի , կը պոռան
գրքերն ու թե րթեր բ նա յել * ամ էնին Հ ասն իլ չկա ասին ւիաՀ լեւան է » . անտեղեակ ո ւնէլն գի րն ե ր ի ս մէկ երկուքր անոյշ ժպիտով մը։
րողացայ ։ կենսական եւ֊ գրական նոր խնդիրներ Համար ե ս բաւական Հմտութիւն ունեմ •—~ փոր - Ուժ կ՚առնեմ ։ Աւելի կբ մօտենամ ։ Աեր թագի
առա ք ււ ելան, այս ու այն գիտանքս խորացնելու ձենյ,, ասացի, եւ յանձն առայ։ Աաբէզեան եղբայրներն են, Աենեքերիմն ու Աեգ–
պաՀանքն ունեցայ , մտաւորական ճիգս ու եռանդս Փորձն յ ա քո զ անցաւ : Ես ա շխատեցա յ մեր Րակբ՝ Որքանն աղուորցեր էին այդ իրենց Հա -
շռայլօրէն ծախսեցի եւ տեսայ թէ լաւագոյնին ին ՚ ղրա էլան ութ իւն ր մատչելի դարձնե լ ո ւնէլնգիր– զա սաներուն տակ :
ձգտելով՝ լաւին չՀասայ։ Հյ ա ւո բան իմացայ , նե րիս ե լ տեսա յ , թէ յաքոզած եմ , քանի որ ան– Անգին ուրիշ գէմքեր ։ \ , ո յ ն ա չքեր բ կը փայ
բայց ոչ Հիմնովին։ Գիտ ութ իւննե րն ինձ սնունդ ձանձրո յթ լսեցին եւ գոՀ մնացին ։ Ա տածեց ի թէ լին անոնց յօնքերուն տակ ; ՏովՀաննէս Տէր Մի ՜՛
դարձրի , մինչդեռ պէտք էր նրա մի ածուն մշա– Հարիւրաւոր ընթերցողներ կան , որ կարող է ին նաս սեանն ու մեր Ա արգիս էֆխանեանն են ։ ք*ն չե՛՛ը
կէի ՝՝ Ռլր1՚Լ ՚ է ս յ էՔս^ VI՛ս զուգաՀ եռ՝ գի տ ո ւթ ի ւնն նո .–ն զոՀ ո լնա կո ւթ եամ բ ունկնդրել խօսքիս , եթէ չեմ կարդար անոնց բոցավառ աչքեբուն մէք^Հ Ու
ինձ Համար Վայելք եղաւ փոխանակ պարտիք Հնար ունենային . ուստի աւելի փստակ ու թեամբ գեռ երկարէի մ շարքը այն միւս սեւ ազուորիկ
ղառնալու : Հա քոց գրականութեան «լաւ» պատ –՛ րնզ ունեցի Համ ազգա յին Ընկերութեան առա քար աչքեբուն , որ չէի ճանչնար եւ որ կբ ժպտէին ու
մ ութ իւնս կո ր չում էր մուժ ի մ էք ել տեսնում է ի կբ * գասա խօս ութ իւննե ր ս գրի առնելու ։ Հմ ուտ - կ՚անցնէին իրենց ֆրանսացի եղբայրներուն Հետ՝
թէ նրա բարձունքին ես չեմ Հասնելու* կեանքս ների Համար չէ , որ պիաի գրեմ , մտածեցի , եւ երգ մբ շբթներուն .
ու Հոգիս շատ էին շեղում աք սւ ձախ ։ Ա ի շտ շա Համարձակութիւն եկաւ վրաս գրիչ շարժելու ։ --— Տ առա՜՛ ք Հայրենիքի զաւակներ • . .
րունակելով մերձուստ Հետեւվւ լ մեր զ բա կանո լ - ԱՀ աւասիկ ես եւ իմ գ ի ր քը * մենք յ աւաէլե ու Այգ °ՐՐ սւռաքին անգամ Րէէալով, Փարիգ
թեան ես ներքուստ, գողունի Հաշտւում էի ար թիւ ւ չունենք ՚. \,պաաակս Է իմ ունեցած քչով ՛Է ռ - կ՚ապրէր պատերազմի սեւ շուքին տակ ։ ա–
արիւնի էը
գէն այն մտքի Հետ թէ իմ լաւ օրերի խիզախ մտա Հացնել բնաւ չունեցողին։ Գիտեմ, որ շատ բան Ու աշխարՀն ամ բոզք կբ զանուէր սկսեր
ծում ր իրանալու շէ երբեք : պակասում Է ինձ* Հմուտներին կր մնայ շ՚ոկել ու պադա յ Հեղեղի մ ը առք եւ՝ որ արդէն
Առագաստ րացած լայն ծով է մտնում խիզախ լրսւցնել ։ Եթէ կարենամ իմ բնթերցողին սիրեք փրփրի Լ ե լ 7 " / ^ / –
պատանին7 տալ մ՛եր Հին ու նոր գրականոլթիւնբ դրանով ՍԱՏՈՒՐ ՊԷՐՊԷՐԵԱՆ
Մի խարխուլ նաւակ ափին կապում է անզօր ծե մի
արգէն ես զոՀ կբ մնամ ։ Հնար չունենալով թէ 8000" ո ս տա յն ան կ–
րունին : ^^՚Ր
Հմտալից ու գիտական պատմութիւն գրել ԱԹԷՆ՝ԲԷՆ կր Հեռագրեն
Շ իլլէրի ա յս երկտողն իմ կեանքի պատմ ու - գրականութեան՝ պիտի աշխատեմ մի կենդանի ներ գործադուլ Հռչակած ՐԱալով, թիւր 12-000/ք
թիւնն եղաւ : Աեր գրականութեան գիտական եւ պատկերը գծել այգ դրականութեան եւ իր պատ - բարձրացաւ երէկ; Աթէնքի մանարանի 3000 բան
Հմտալից «լաւ» պատմութիւնս իմ լաւ օրերի Հետ մու&եան ։ Բայց Հիմա, որ վերքնապէս պիտի թա ուորներն ալ կբ սպառնան գործադուլ Հոչակել է
դարձաւ մի յուշ ու մշուշ * * * ղեմ իմ Հին բայց "իրելի երազբ Հայոց գրականու Բանուորները յաւելում կբ պաՀանքեն , բաւական
Այսպէս նկուն՝ Հաշտ ո ւած էի կացութեանս թեան մի «լաւ» պատմութեան, այս նոր ԳՈՐ՝^՜Է չգտնելով օրական 4 5 ձԻւինբ :
Հետ, որի պատասխանատուն ես էի անշուշտ , երբ շէմ,բին պիտի խօսիմ թէ ի^նչ էի Հասկանում «լալ» ՄկԿ ՄԻԼԻՈՆ ՏՈՒՓ ԿԵՂԾ ԾԽԱԽՈՏ հՐապա -
Համազգային Ընկերութեան Պէյրութի ճիւղն ինձ ասելով եւ թէ որքան միամիտ ու խիզախ էի է քակ Հանուաք Է 3)րանսայի մէ^ : Ամերիկեան կեղՆ՝
առաք արկեղ Հրապարակային գասա խօսո ւթեանց կարծելով թէ Հնարաւոր է այդպիսի մի պատմու քոոլվւելէ շինելովդ ծ-իւաիյոտի տեղ աաշեզ եւ, յարգ
մի շարք նուիրել Հայոց դրականութեան ։ Դժկա թիւն զլ՛ել մեր պայմաններում : կր լեցնեն եւ. կր հ-ախեն հաար 100 120 ֆրանքի է
մակեցայ » գիտէի, որ պաՀանքիս չափով Հմաու - Ն– Ա 1 Բ Ա Լ Ե Ա Ն 30.000 աէսվ, ձեռք անըահ֊ կ , իսկ 60.000 Նախո,աՆ
կ արղկն Փարիզի մկ^է
Fonds A.R.A.M
