Page 154 - ARM_19-1948_03
P. 154
ՍԽԱԼՆԵՐ՝ ՀԱՅՈՑ ՊԱՏՄՈՒԹԵԱՆ ՄԷՋ ՄԱՆԿԱՎԱՐԺԱԿԱՆ ՀՈՒՆ2* ա ան ե կան դա ս տ ի ա ր ա կո ւթե ան՛ անՀ ր աժեշտու–
թիւնր ւ
պոլիսւ ա ո տ ս. «Ֆոօպկ* Ուստի, պէտք է պաշտպանել երկու, մեծ ել
ե ւ «Ռուսպքւ ուզած եւ
գ ա >ե ոիրելի մանկավարժներր X
(886 - 890) էս՚իւը* Ու արդարեւ, Հեղինակք այդ է ՝ռբ
թւս\ն ացած է բնել իր զոյգ մր երկով յ
Մ ատենի կք փորձ մրն է , ուր Պ* Գէոբգեան՝
Պ աա մա կան սխալներ կան, որոնք այնքան կր սրագի գե ր մ ան ա ցի մ եծ դաստիարակին՝ մ ան
կլ ՚րնգՀս/եբանան որ դասական ԱՀաւասիկ Հայ մ ան կա վարմ ի մր երկու ֆր՜՛ կա վարժ ական յղացումներովք , կբ քննէ զանոնք
, կր Հիննան կր բան՛ս եր էն Հեզինակութիւննեբր
, որոնց առաթինր գիտական մանկավարժութեան լոյսին՝ տակ , կ՝բ*~
դառնան, դասագիրքէ դասագիրք էլանցնթե , մին լոյս տեսած
է 1 9 4 0 ^ , ի"^Լ երկրոՐդէՀ այս տաբի։ նէ անոնց ճշգրիտ գնա՚Հաաումր , Ց)ռօպէլբ իր ար
չեւ, որ օր մր սլրսլաոգ միաքբ վերաքննէ ՀաԲ*քԼՀ)
աա՝– « Ց)ռօպէ՝լ Գ՛իտական Մ ան կավարմութեան առ– ժան ի կբ Հաստատէ մանկավարժական
երեւան Հանէ սխաէր ո լ աա՚յքաքի Անգոտիէ ՝յզք
թեւ» մ ատենիկբ տ պո ւած է Հայկական տպա բա– պատմութեան մէթ, երեւան կբ Հանէ անոր Հիմ
լու Համար իր վերաքննո՚ւթիւնր ։
^/՚ "՝Ա ^ք>ւ\) ^իարոս, ճոխ ՚Լրէաա^1ՈէԼ ^ԼՀ1 նական սկզբունքներր , եւ մանաւանդ ոգին, ոլ
^Խգս1էսէ յամառ սխալի մր արդիւնքն էր Ա–
« Ռուս ո յին Էմ իլբ եւ Ուսուցչանոցներուն՝ Է– ցոյց կուտայ թէ* անրնք նոր դաստիարակու
շոա Ափ կ. Պոլի" այցելութեան սլար աղան ։ 19/»ք
միլբ» բախտաւո բ դիրք մրն Է , վասն զի , տ պո ւած թեան՛ Հ իմք կք կազմ են՝ %
գարուն եւ աւելի ՛Լիր թե րր գրուահ՝ գրեթէ րո լո ր
Է զո ւի ց ե ր ի ա կա ն՛ տպարան ի մր մ Էթ , ՆէօշաթԷ լ , Ու եզրակացութիւնք պիտի րլլա յ ա յն որ ,
սլա ամ ութ իւննե բու եւ դասագիրքեր ու մ էթ ձէէ7~
եւ ունի յա՚ռաթաբան , զոր ստորագրած է Փիէռ Ձյռօպէ լ մեծ դաստիարակ մրն է , ր լ լա՛լ ով նաեւ
ուա՜ծ է ու րն դուն ո ւած թէ Հա յոց Բագրատունի
Պօվէ , ծանօթ Հեղինակութիւն՝ մանկավարժա գիտակաԱ՝ մ ան կա վարժ ո ւթե ան ո աՀ վիրա յ մր :
թագաւորք , Աշոտ Ա*֊ Բիւգադիոնի կայսեր ա յ—
կան աշխարՀին մէթ, տնօրէն՝ էիա(ն՝ լիաք քիուսօ Եւ Ֆ՚ւօպէլ պիտի ՐԱայ բոլոր Հին՝ եւ նոր այն՝
ց ելած է , վեր ադար ձ ին; վա խճա նած ո ւ թա դո՝*֊ ա ծ
Հիմնարկութեան , եւ մանկավարժութեան՛ ուսուց– մ անկավաբժն ե րո ւն Հետ , ո բոնց խո ր ու Հ ա ս տ ա ա
է Բագարան ։
չապ ետ՝ (Իրնել ի Հ ամ ա լսարանին՝ է Հ ամ ողում ով , մ աբղկա յին բն կեր ո ւթե ան բա րւ ո–
Առնենք օրինակներ . Մ ատենիկբ նուիբուած Է Հեղինակին քբոթբ , քումք, մարդկութեան յառաթգիմ՛ութի՛ւն ր մ իմ ի–
Կ* 3-* Բա սմա թե ահ , «իսկական Պատմութիւն որ եղած Է մ ան կա պար տ Էղի ո ւս ո լց չո ւՀ ի , էսհ. ա յն դաստիարակութենէն կրնան գա՛լ X
Հայոց» (19>14 , Էթ 318) կ՛ր՛՛է «Աչոաճ Արաբա– դիրքր Պ* Ց* ՀինդլեաՏնի , որ Պ* Գէորգեանի Հեղինակք իր՝ մատենիկր գրելու Համար , ու
ցիներէ թ ա գա ւո ր ա կան թագ ու պատիւ ստաւ ալէ սորվեցուցած է սիրել լիա՛ն՛ Ժաքք եւ Փեստալոց– զած է խօսեցնել մանաւանդ նոյն՝ ՛ինքն Ֆռօպէլր
ետք , Հոռոմ ոց Բարսեղ կամ 1Լա ս իլ Ա .Ար շա կ" ւնի ցին՝ ։ քան թէ ինքզինքր , մ եզ ուղղակի շփմ ան մէթ դր
նելով գերմանացի մանկավարժին Հետ, որ դէ զ–
կայսրէն ալ (867 886) թագ ո՛ւ թագա ւո րա կ ան Բսանամեակ մք առաթ, գրագէտ Եգ *, Տարօն–
նուէրն եր ստացաւ , որոնց Համ ար քանի մ ր տարի եան , այս սիւնակներուն մէթ, մեզի ներկայացու ծեց մ անոլ կներոլ մ անկա վարմ ութ իւն ր ։ Գէ֊
ետք Բիւզա՝նդիոն գնաց Աշոտ , անձամբ շնորՀա– երկո– ո ր դե ա՛ն ին մ ատ են ի կբ ո ւր ո Լ ա գ ի բ\1 է Ֆոօպէլի
յ ա յ անելու Վա ս ի լի յա թո բ գ եւ ոԱգէ ցած է Հ եզինակր իր անգրաւ՝ի կ ֆրանսերէն՝
կալութիմն կնողազիտու– « Մ ա րգուն՝ Գա ս տ իա ր ա կո ւթ ի ւն բ » գրքին , որ կր
Լեւոն Զ * իմ աո տա սէր կա՛յսեր , ո րմ է շատ պա վր , «Օրինակին Ազգու՚ոլթիւնր*
տիւներով րն դո ւն ո ւե ց ա ւ ։ Այ՛՛ ո ւգեւո բո ւթ են է վե թեան մբ անՀրաժեշտութիւնբ »%,Տասնրվեց տաբի բովանդակէ մեծ դաստիարակին Հիմնական Հա–
րադարձին դեռ Հա յոց մա յքաքաղաքք չՀ ասած առաթ, այս միեւ\1\ոյն բնակարանէն ներս , ես աք ^ե ցո ղո լ թ իւննե ր ր % Մ ատ են ի կր մեծ մասով բադ–
Աշոտ Հիւա՛նդացաւ եւ ճամբան մեռաւ (890) • * • » : ձ ե զի ծ ան օթացոլցած եմ իժ ար գմանի չ բ , Թ ա կ օր ի կաց ահ կ "՛յդ ԴՐքէ՛՛ մէթրերու մներէն , վկայու–
Ըսինք թՀ կ, 3. Բասմաթեսձն մին՚ակք չէ այս իր « Տո՚-ն եւ ԱշվսարՀ »ովբւ Պ* Գէոբդեան թարղ– թ իւն\ե րէն X
սխալրրնգունուլներէն^(Ի.տր Ա՚ոբկան իր՝ «Հայ ժ ո– մանած ու Հրատարակած է նաեւ Բլավւառէաի Ջեմ կարծեր որ Ֆոօպէլ դէպի Հին մ անկա
գովոլբղի պատմութեան» մէթ Հապ* Փարիզ 1928 « Ջաւիոլ վրայ գարոց»ր, Պօվկի «կռուի բնազդր» վա րժութ իւն քշո ւա՛՛ծ եւ մ ոռացոլթե ան ա ոուաՇ
էթ 1 32 ) ոչ միա յն իբրեւ կատարեալ իր ո զո ւթ ի ւն՝ եւ քիօօրտայի « Աանկավարժր չի սիրեր տղաքբ» : Րլլայ , ՛ու անՀ ետանան անոք ման կապա րտէվն երք ։
կ ԴլՀձ գուն ի այս դէոլՔԱ յ ա յլեւ խո րՀ րգածութիւԼն– Պ* Գէոբգեան կոչումով, պատրաստութեամբ ՛Լ, որք կուգայ , եւ սակայն՝ պիտան ի ու արմէքաւո ր
ներ կ՚րնէ անոր վրայ ։ * եւ. քա՚ռասնամեա ք վաստակով դաստիարակ , տնօ Հինն ա՛լ կք մնայ, պէտք է որ մնայ։ Լ,որբ այդ
Աշոտ թագաւորին՝ Համար կ՛ր՛՛է * Զգալով րէնն՝ է , ներկա յիս , Մ ե լքոնեան դովրոոին ՛ուսուց– Հինին վրա լ կր շինուի : Արդեօք, Հեղինակք նորին
պիտի ւրբ լելով
որ իր թագաւոր ու թ ի ւն ր դժուար ո ւթե ամբ չան ո ցին , (Նիկոսիա) ։ Հետամուտ րլլալո վ Հանդերձ ,
պաՀ պա նուի առանց (Հ ունաց ում եզ աթակցո ւթեանց Այսպէս , ուրեմն , Պ * Գէոբգեան ֆրանսե ր էն Հ անդեր ձ , իր աւան գա պաշտ եւ պաՀ պան ո ղա կան
Պոլիս ուղեւորեցաւ ուր կր գաՀակալէբ Հայ մր, լեղուաշխաբՀ ին գի տա կան մ ան կա վարմ ո ւթ ե ան՝ ու խառնուածքին բերումով, չթ ի՚րաչիր յեղափո -
Լեւոն իմաստասէր (886 912) : մ ան կա վա բժ ա կան գիտութեան կբ տանի երեք խականէն Հ
Այ" ճամբո ր դո ւթ ի ւն բ ցո յց կո լա ա յ որ , կ^\ԷՀ~ Հեղինակութիւձններ ։ էէւ րնթերցոզբ ինքնաբերա Պ * Գէորղեան , գրելու Համ ար եր կբոբգ մ ատ–
սէ տ ր Ա՚ոբկա՚հ, եթէ Հայեբր խալիֆային Հարկա բար կր Հ աք ցնէ թէ՝ 1*սԼ\Ոէ~ ^ ա յ *** անկա վարժին՝ եսւ\՚.ր, կբ բանայ Ո՚ուսոյին <^էմիլր» եւ գաբձեաք
տու է ին , նուաղ կա պո ւա՛ծ չէին բի ււլան գա կա\ն Հայեր Էն Հ բ ա տ ա ր ա կո ւթ ի ւնն ե բ բ կ ՚րլԼան՝ թար գ– գիտակցաբար , կբ խօսեցնէ մանաւանդ (Իբնեւցի
կա յս ր ո ւթ Լ ան , իժէ * Աոբ թ ա գա ւո ր ր Հա շուի կ՚առ մս/ն ութ իւձւն եր , իսկ ֆրան սերէ ններր ՝ Հեղինա իմաստասէրք քա՛ն թէ ինքղի՚նքք ։ Ուրեմն՝ , կարելի
նէ բ ր ի ւղան գ իոն ր , մ ա Հ մ ե տ ա կա ւ ներու լուծէն ա– կս ւթ ի ւ\նն ե բ : է րսել նմանապէս , որ Պ * Գէոբգեան ի « քհուսո —
զատելու Համար Հա յաստան ք , այս էր Աշոտի ա յ– Ամ էն դա ս տ ի արա կ կր ճա՚նչնա յ ^՜ԼՀ^՚եւցի (ին 1շմ իլբ եւ Ո Լ ՚՛ ո ւց չս/ն ո ցնե բ ո ւն էմիէր՚ֆ ո ւր ո լա–
երկու
ցելութեան՝ նպատակք* եւայլն՝ ;ւ մանկավարժր, քիուսօն , ոբ գրեց «էմիլբ» Ա)ււօ– գիրն է քիուսովին «էմիլբ» ԳՐքէ^՛՛ ՜ու &անբաբեռն\
աւելի
Ֆրանսացի պատմագէտ ր կ՛՝աւելցնէ * գար առաթ, եւ գերմանացի՝ մանկավարժր, անոր վկա յարերս ւթի ւնէներովք I ճիշդ Է որ Հեզի–
« Հայ պաամիչւերր կ՜՛քսեն թէ ի<լ1"անր շքեզ ԱԼ * "V Հիմնեց առաթին մանկապարտէզր նակբ խուզեր «երկւ քբեչ մ Էթբեբու մնեբու
բնելու
կերպով բնդո լնուեցաւ թագաւ ո րէն ե ւ թէ երկու քան մէկ դա ր ա/ւաթ Հ ցանկք» , եւ սա կա յ\1՛, «քիուսօն մտիկ փոր
վեՀապեւոՏներր երկու դաշնադիրներ ստո բագրե– ձութիւնք այնքան զօրաւոր է որ, չենք կրնար ա–
ցին , մէկր քաղաքական , միւսք առեւտրական • ՚» X ինչո^լ Համար, *կ * Գէոբգեան կուտայ այս տոր գիմա\նւալ»։ Ու կբ կարդանք, կր կարդա՝նք,
երկու գործերր :
Մ եղի բացարձակապէս ծանօթ չէ թէ , Ժ՝ ՚ տր բնա>կա\նարաբ , Ո*ո լսոյին ձէմիլք» :
Ա որկան ոխ ր Հայ պատմ ագիբն եվւ՚ո ւն կ^ակնարկէ , Հեղինակք Հաստատած է ոբ, նոր մեթոտներր Իր մ ատեանով, Պ* Գէոբգեան մեր ո ւշագրո ւ–
ՀետզՀետէ կր ն՛սեմացնել
ո բոնց տուած տեղե կո ւթիւԱ՚ներր կ՚բնդո ւե ի իբրեւ կապա րտէզք : Գիտական Ֆոօպէլբ եւ անոր ման– թիւն ր կր Հ րաւ իրէ Ո*՚ուս՛՛յին անտ ե ս ո ւա՛՛ծ , չլէնօ
փաստ ու ՚՚նոյնիսկ երկու դա՛շնադիրներու մասին՝ մանկավարժութիւն ր ղունոլած ճշմարտութիւնն՚երու\ն\ վրայ։ Կք փորձէ
ալ կբ խօսի : մանկական դաստիարակութեան՝ Հ իմնադի րր թօթուել «կարծիքի ա յն էո՝լծր ոբ կք ճնշէ մ աքե
իրողութիւնք ա յն է որ մամ անտ կա կի ց Հայ վեր թնա պէս կր քշ է կբ աա\1\ի աւա\նգակ ան՛ ման րուն՝ վրսւյ » Ժան ւիաքին ման կա վա քմական՝ մտա՝–
ան ո ր
պատմ ագի բ\ևե ր բ ոչ մէկ ա կն ա ր կո ւթ ի ւն՛ 1լ րնեն Ա— կավարժութեան ծոցր , եւ էլանՀետանան ծողոլթեա\) ՛նկատմամբ X
շոա Ա*ի Բ իւղանգիոս– ի մայրաքաղաքք ճամբոբ– մանկապաբտէզնեբք ու նորեր կբ բացոլին ման Հեղինակք «էմիլբ» կբ կարդայ նոր ոգիով
վբայ։
դած բլլալուն մասին Հ Տարբեբ Հարց , եթէ Հայոց կավարժական արդի ձգտումներոլ Հիման՝ մբ, եւ վկայութեանց ծաղկաքաղով մք կբ Հաս–
թագաւոր ք գաղտնի կատարած Բ//ա՝ր այգ ճամ– Իոկ Ռ տա՚տէ որ , քիուսօ , րեդՀակառակն , ճշմարիա
բորդութիւնբ *« • ուսոյին րնզիմարան֊ երր /հ ե ււ մինչեւ այ—՚ դաստիարակութիւնք քնտանիքին* մէթ միայն կք
Ոչ ՅովՀսյննէս կաթողիկոս , ոչ Թովմա Արծ սօր կր շարունակեն վերլուծել եւ մեկնաբանել <^է– տեսնէ եւ առաթին՛ դաստիարակութիւնն ալ կու
րունի չեն խօսիր Աշոսա Ա *ի ճամբորդութեան միլբ» կէս ղալ՛ առաշ\,լան րմ բռնումով։ Կբ ւ ա մ ա– աայ կիներուն , որովՀետեւ, «եթէ բնութեան Հե
մ աս ին ։ ^"վ^ԼՀ նաեւ յետադա յ պա տ մ իչն երր : ռթն մա\ւկավարժ լիան Ժաքր ցն՛որատես նկատել։ ղինակք ուզած րլլա ր ոբ ան Լ առա՛թին դա սա իա բար
Մ արդ կր զարմանայ
թէ ինչպէս \9բգ գարու մեբ Զայն թշնամի կբ դարձնեն րն տանիքին եւ րնկե կութիւն ր) պատկանէ բ այր երուն, ա&ոնց ^ԼաԼ^՜
պատմ ո ւթեան մ էթ յան կար ծ կբ յա յսձհոլի պատ– րութեան , ու կբ պ՚գեն որ, քիուսօ չրնգունիր՝ րե–
մ ական, իր ո ղո ւթ ի ւն մր , մինչ ա յ դ ան յայտ մնա
ցած X
Ախալբ պարզապէս ծագում առած է Զամ չ– գա րձա ւ իր Հօր գաՀբ վե ր ա՛Հ ա ս տ ա տ ե լո լ Հ Հիմնադիր բ դարձած է Բագրատունեաց Աշոտ եան
եան ի պատմ ո ւթենէն , որ Հ իմ՛ն ուելով քոյն՛ մ ատե– Ուրախ ենք Հաստատելու որ ա յս սխալր սրբ— աո Հմի Հարստութեան եւ փառքին։ Այս Աշոտին՛
նա գիր եւ կայսր կ ոստ անդին Ծ իր տնածին ի տքւ– բագբուած է Հա յոց Պատմ ո ւ թ ե ա ն երկու նոր "Հ՚՚գիե՚եբր կր Համարուին Բագարանի , Տաբոնի եւ
եալնեբուն ՚Լրա յ , Աշոտ Ա*ի ճամ բո րգութեան Հ բ ա տ ար ա կո ւթ ի ւնն ե բ ո լ մէթ , որոնց մէկք Հա յա ս– Ա ո կա՛ց Բագրատունիներք, անոր աղթիկնեբր կր
պատմ ութիւն բ րն գուն ած է իբրեւ վաւերական ի– տանի մէթ , մ իւս ք արտասաՀմ ան լո յս տեսած են ; Համարուին Արծ րունեաց Հռիփսիմէ իշխանո՚ւՀին
Հայաստան ի մ էթ , \ 947/& , պատմ ական՝
բոզութիւն X եւ Արզնի մաՀմետական էմիրին բնութեան՝ գտ
« Մեծն այն եւ տիտանեանն Հայ, կ՚րոէ կոնս– ին ս ա իա ։ւ ւար Հ րատա բակ ո ւ թե ա\ն– տուած է Լէ°ի ցած իագրատուձնի իշխանոլՀի մբ X
տանգին երկայնաձեռն– այն եւ երկոցունց ձեռաց Հայոց Պատմութեան Բ • Հատոր բ ,ո բ կ^րնդգրկէքյ . Ասիկա իբրեւ իրողութիւն րնդունուած է մեր
յաթողակն , զոր ի Հայ բարբառ Աշոտ կո չէ ին , գարէն՝ ՀԻԱ * դարերու պատմ ո ւթ ի ւն ր : (Այս մ ասին բոլոր պատմագէտներէն, մինչեւ 3* Մարդուարդ
զայ՝ն ասեմ որ եկն երբեմն առ Լեւոն՝ (Հայր իմ) պիտի խօսինք յառաթիկային^ ; եւ Ն * Ադոնց ՚.
երեւելի կայսր . . . » (Զամչեան , Հայոց Պատմու Լէօ բացարձակապէս դուրս ձւլած է Աշոտի Ի Հ աբ կ է դժուար է ո ւղղել այսքան Հաստա
թիւն 675) : ուղեւորութեան պարաղան , գարէ մ ք աւելի սր տուն Հիմք գտած պատմական տեսութիւնտ մրէ Ա—
Զամչեան զոՀ զա ցած է շփոթութեան մր* թացած սիւտլէ մք մաքրելով մեր պատմ ութիւն ր : ռաթին անգամ Հ՛՛հ* Ակինեսձնն Էք որ նոր տեսա
Լեւոն Զ * կայսեր տա րին երբ կ՚իյնան 886—912 կէտ մր բերաւ, ՛որուն կատաբելասլէս Համաձայն
թուա՛կաններուն ։ 912/» տգետ ալի թուականէ մլձն– ՚Հյոյնք բրած է արաասաՀմանի մէթ արօֆ . եմ : Բաց ի Ամբատ սպարապետէն, Տա\րօնի,
Է Հայոց Համար։ Այս այն՝ տարին Է, երբ Ամբատ Ո՝քնէ Կ բուսէ X Տարին՛եր աո֊աթ ա յս Հարցք վար (Բագրա՛տունիք Աո կաց եւն * Բ ագրատ ռւնինե ր ո Լ
Ա* արքան գերի կ ՚ ի յ ն ա յ Յուսուվւ Լիուսոլֆ) ոս դե լի պատմ աղէտին ուշադրութեան յսՀն ձնած էի X որգիոերբ չեն Մսակերին, ոչ ալ Հռիփսիմէ Իձ՜
տի կա՜ւ, ի ձեռքբ : Ուրախ եմ որ, վերթին ժամանակներսլոյս տեսած խանուՀին ու անոր քոյրր (մաՀմետական՝ էմիրի
ււյ ա ի ո բզ ի ՛հ Աշոտ՚ն Է որ խոյս կուտաք իր Հայաստանի պատմութեան մէթ պրօֆ . Կբուսէ կինք) աղթի՚կներն են Աշոտ Մ սակերի ։ Այս նոր
Լեւոն կայսեր մօտ, անոր իչչանութեան վերջին լււութեամբ անցած է Աշոտի ճամ բո բդո ւթեան տեսութիւն ր ւզիտի ծառայէ պատմ ական՝ շատ մր
տարին՛ (912 թ • ) եւ ոչ թէ Աշոտ Ա-ը, որ Հայաս վրայէն ։ խնդիրներ լուսաբան՛ելու եւ յ՛ոյս ունին՚ք ոբ ա պա–
տանէն գուրս ելաձ– չէ 886 890 թուականներուն։ Մեր պատմութեան մէթ շատ ուն ինք այդպի գա յ պատմ ական ա՛շխատանքներ ու մ էթ Հարցք
Յ ո յ ն պատմիչի տոլաձ֊ տեղեկոլթիւններր ուրեմն սի սխալներ ։ Ատոնց մէկն է Աշոա Մ սակերի պա նւ կատի պիտի առնուի եւ բստ այնմ իր լուծում ր
Սմբատի վերոյիշեալ որգւոյն մասին միայն կբր– րագան : Աա Ո5ի Բագբեւանդի ապստամբո ւթե - դա՛ւն ՛Է ւ
նան շԱաԼ) " լ ք կայսերական զօրքով Հայաստան նէն վերթ Հայոց ա շխարՀի մէթ յա յան ուած եւ ՎԱԴ.ԱՐՇ ՄԵԼԻՀԵԱՆ
Fonds A.R.A.M
թիւնր ւ
պոլիսւ ա ո տ ս. «Ֆոօպկ* Ուստի, պէտք է պաշտպանել երկու, մեծ ել
ե ւ «Ռուսպքւ ուզած եւ
գ ա >ե ոիրելի մանկավարժներր X
(886 - 890) էս՚իւը* Ու արդարեւ, Հեղինակք այդ է ՝ռբ
թւս\ն ացած է բնել իր զոյգ մր երկով յ
Մ ատենի կք փորձ մրն է , ուր Պ* Գէոբգեան՝
Պ աա մա կան սխալներ կան, որոնք այնքան կր սրագի գե ր մ ան ա ցի մ եծ դաստիարակին՝ մ ան
կլ ՚րնգՀս/եբանան որ դասական ԱՀաւասիկ Հայ մ ան կա վարմ ի մր երկու ֆր՜՛ կա վարժ ական յղացումներովք , կբ քննէ զանոնք
, կր Հիննան կր բան՛ս եր էն Հեզինակութիւննեբր
, որոնց առաթինր գիտական մանկավարժութեան լոյսին՝ տակ , կ՝բ*~
դառնան, դասագիրքէ դասագիրք էլանցնթե , մին լոյս տեսած
է 1 9 4 0 ^ , ի"^Լ երկրոՐդէՀ այս տաբի։ նէ անոնց ճշգրիտ գնա՚Հաաումր , Ց)ռօպէլբ իր ար
չեւ, որ օր մր սլրսլաոգ միաքբ վերաքննէ ՀաԲ*քԼՀ)
աա՝– « Ց)ռօպէ՝լ Գ՛իտական Մ ան կավարմութեան առ– ժան ի կբ Հաստատէ մանկավարժական
երեւան Հանէ սխաէր ո լ աա՚յքաքի Անգոտիէ ՝յզք
թեւ» մ ատենիկբ տ պո ւած է Հայկական տպա բա– պատմութեան մէթ, երեւան կբ Հանէ անոր Հիմ
լու Համար իր վերաքննո՚ւթիւնր ։
^/՚ "՝Ա ^ք>ւ\) ^իարոս, ճոխ ՚Լրէաա^1ՈէԼ ^ԼՀ1 նական սկզբունքներր , եւ մանաւանդ ոգին, ոլ
^Խգս1էսէ յամառ սխալի մր արդիւնքն էր Ա–
« Ռուս ո յին Էմ իլբ եւ Ուսուցչանոցներուն՝ Է– ցոյց կուտայ թէ* անրնք նոր դաստիարակու
շոա Ափ կ. Պոլի" այցելութեան սլար աղան ։ 19/»ք
միլբ» բախտաւո բ դիրք մրն Է , վասն զի , տ պո ւած թեան՛ Հ իմք կք կազմ են՝ %
գարուն եւ աւելի ՛Լիր թե րր գրուահ՝ գրեթէ րո լո ր
Է զո ւի ց ե ր ի ա կա ն՛ տպարան ի մր մ Էթ , ՆէօշաթԷ լ , Ու եզրակացութիւնք պիտի րլլա յ ա յն որ ,
սլա ամ ութ իւննե բու եւ դասագիրքեր ու մ էթ ձէէ7~
եւ ունի յա՚ռաթաբան , զոր ստորագրած է Փիէռ Ձյռօպէ լ մեծ դաստիարակ մրն է , ր լ լա՛լ ով նաեւ
ուա՜ծ է ու րն դուն ո ւած թէ Հա յոց Բագրատունի
Պօվէ , ծանօթ Հեղինակութիւն՝ մանկավարժա գիտակաԱ՝ մ ան կա վարժ ո ւթե ան ո աՀ վիրա յ մր :
թագաւորք , Աշոտ Ա*֊ Բիւգադիոնի կայսեր ա յ—
կան աշխարՀին մէթ, տնօրէն՝ էիա(ն՝ լիաք քիուսօ Եւ Ֆ՚ւօպէլ պիտի ՐԱայ բոլոր Հին՝ եւ նոր այն՝
ց ելած է , վեր ադար ձ ին; վա խճա նած ո ւ թա դո՝*֊ ա ծ
Հիմնարկութեան , եւ մանկավարժութեան՛ ուսուց– մ անկավաբժն ե րո ւն Հետ , ո բոնց խո ր ու Հ ա ս տ ա ա
է Բագարան ։
չապ ետ՝ (Իրնել ի Հ ամ ա լսարանին՝ է Հ ամ ողում ով , մ աբղկա յին բն կեր ո ւթե ան բա րւ ո–
Առնենք օրինակներ . Մ ատենիկբ նուիբուած Է Հեղինակին քբոթբ , քումք, մարդկութեան յառաթգիմ՛ութի՛ւն ր մ իմ ի–
Կ* 3-* Բա սմա թե ահ , «իսկական Պատմութիւն որ եղած Է մ ան կա պար տ Էղի ո ւս ո լց չո ւՀ ի , էսհ. ա յն դաստիարակութենէն կրնան գա՛լ X
Հայոց» (19>14 , Էթ 318) կ՛ր՛՛է «Աչոաճ Արաբա– դիրքր Պ* Ց* ՀինդլեաՏնի , որ Պ* Գէորգեանի Հեղինակք իր՝ մատենիկր գրելու Համար , ու
ցիներէ թ ա գա ւո ր ա կան թագ ու պատիւ ստաւ ալէ սորվեցուցած է սիրել լիա՛ն՛ Ժաքք եւ Փեստալոց– զած է խօսեցնել մանաւանդ նոյն՝ ՛ինքն Ֆռօպէլր
ետք , Հոռոմ ոց Բարսեղ կամ 1Լա ս իլ Ա .Ար շա կ" ւնի ցին՝ ։ քան թէ ինքզինքր , մ եզ ուղղակի շփմ ան մէթ դր
նելով գերմանացի մանկավարժին Հետ, որ դէ զ–
կայսրէն ալ (867 886) թագ ո՛ւ թագա ւո րա կ ան Բսանամեակ մք առաթ, գրագէտ Եգ *, Տարօն–
նուէրն եր ստացաւ , որոնց Համ ար քանի մ ր տարի եան , այս սիւնակներուն մէթ, մեզի ներկայացու ծեց մ անոլ կներոլ մ անկա վարմ ութ իւն ր ։ Գէ֊
ետք Բիւզա՝նդիոն գնաց Աշոտ , անձամբ շնորՀա– երկո– ո ր դե ա՛ն ին մ ատ են ի կբ ո ւր ո Լ ա գ ի բ\1 է Ֆոօպէլի
յ ա յ անելու Վա ս ի լի յա թո բ գ եւ ոԱգէ ցած է Հ եզինակր իր անգրաւ՝ի կ ֆրանսերէն՝
կալութիմն կնողազիտու– « Մ ա րգուն՝ Գա ս տ իա ր ա կո ւթ ի ւն բ » գրքին , որ կր
Լեւոն Զ * իմ աո տա սէր կա՛յսեր , ո րմ է շատ պա վր , «Օրինակին Ազգու՚ոլթիւնր*
տիւներով րն դո ւն ո ւե ց ա ւ ։ Այ՛՛ ո ւգեւո բո ւթ են է վե թեան մբ անՀրաժեշտութիւնբ »%,Տասնրվեց տաբի բովանդակէ մեծ դաստիարակին Հիմնական Հա–
րադարձին դեռ Հա յոց մա յքաքաղաքք չՀ ասած առաթ, այս միեւ\1\ոյն բնակարանէն ներս , ես աք ^ե ցո ղո լ թ իւննե ր ր % Մ ատ են ի կր մեծ մասով բադ–
Աշոտ Հիւա՛նդացաւ եւ ճամբան մեռաւ (890) • * • » : ձ ե զի ծ ան օթացոլցած եմ իժ ար գմանի չ բ , Թ ա կ օր ի կաց ահ կ "՛յդ ԴՐքէ՛՛ մէթրերու մներէն , վկայու–
Ըսինք թՀ կ, 3. Բասմաթեսձն մին՚ակք չէ այս իր « Տո՚-ն եւ ԱշվսարՀ »ովբւ Պ* Գէոբդեան թարղ– թ իւն\ե րէն X
սխալրրնգունուլներէն^(Ի.տր Ա՚ոբկան իր՝ «Հայ ժ ո– մանած ու Հրատարակած է նաեւ Բլավւառէաի Ջեմ կարծեր որ Ֆոօպէլ դէպի Հին մ անկա
գովոլբղի պատմութեան» մէթ Հապ* Փարիզ 1928 « Ջաւիոլ վրայ գարոց»ր, Պօվկի «կռուի բնազդր» վա րժութ իւն քշո ւա՛՛ծ եւ մ ոռացոլթե ան ա ոուաՇ
էթ 1 32 ) ոչ միա յն իբրեւ կատարեալ իր ո զո ւթ ի ւն՝ եւ քիօօրտայի « Աանկավարժր չի սիրեր տղաքբ» : Րլլայ , ՛ու անՀ ետանան անոք ման կապա րտէվն երք ։
կ ԴլՀձ գուն ի այս դէոլՔԱ յ ա յլեւ խո րՀ րգածութիւԼն– Պ* Գէոբգեան կոչումով, պատրաստութեամբ ՛Լ, որք կուգայ , եւ սակայն՝ պիտան ի ու արմէքաւո ր
ներ կ՚րնէ անոր վրայ ։ * եւ. քա՚ռասնամեա ք վաստակով դաստիարակ , տնօ Հինն ա՛լ կք մնայ, պէտք է որ մնայ։ Լ,որբ այդ
Աշոտ թագաւորին՝ Համար կ՛ր՛՛է * Զգալով րէնն՝ է , ներկա յիս , Մ ե լքոնեան դովրոոին ՛ուսուց– Հինին վրա լ կր շինուի : Արդեօք, Հեղինակք նորին
պիտի ւրբ լելով
որ իր թագաւոր ու թ ի ւն ր դժուար ո ւթե ամբ չան ո ցին , (Նիկոսիա) ։ Հետամուտ րլլալո վ Հանդերձ ,
պաՀ պա նուի առանց (Հ ունաց ում եզ աթակցո ւթեանց Այսպէս , ուրեմն , Պ * Գէոբգեան ֆրանսե ր էն Հ անդեր ձ , իր աւան գա պաշտ եւ պաՀ պան ո ղա կան
Պոլիս ուղեւորեցաւ ուր կր գաՀակալէբ Հայ մր, լեղուաշխաբՀ ին գի տա կան մ ան կա վարմ ո ւթ ե ան՝ ու խառնուածքին բերումով, չթ ի՚րաչիր յեղափո -
Լեւոն իմաստասէր (886 912) : մ ան կա վա բժ ա կան գիտութեան կբ տանի երեք խականէն Հ
Այ" ճամբո ր դո ւթ ի ւն բ ցո յց կո լա ա յ որ , կ^\ԷՀ~ Հեղինակութիւձններ ։ էէւ րնթերցոզբ ինքնաբերա Պ * Գէորղեան , գրելու Համ ար եր կբոբգ մ ատ–
սէ տ ր Ա՚ոբկա՚հ, եթէ Հայեբր խալիֆային Հարկա բար կր Հ աք ցնէ թէ՝ 1*սԼ\Ոէ~ ^ ա յ *** անկա վարժին՝ եսւ\՚.ր, կբ բանայ Ո՚ուսոյին <^էմիլր» եւ գաբձեաք
տու է ին , նուաղ կա պո ւա՛ծ չէին բի ււլան գա կա\ն Հայեր Էն Հ բ ա տ ա ր ա կո ւթ ի ւնն ե բ բ կ ՚րլԼան՝ թար գ– գիտակցաբար , կբ խօսեցնէ մանաւանդ (Իբնեւցի
կա յս ր ո ւթ Լ ան , իժէ * Աոբ թ ա գա ւո ր ր Հա շուի կ՚առ մս/ն ութ իւձւն եր , իսկ ֆրան սերէ ններր ՝ Հեղինա իմաստասէրք քա՛ն թէ ինքղի՚նքք ։ Ուրեմն՝ , կարելի
նէ բ ր ի ւղան գ իոն ր , մ ա Հ մ ե տ ա կա ւ ներու լուծէն ա– կս ւթ ի ւ\նն ե բ : է րսել նմանապէս , որ Պ * Գէոբգեան ի « քհուսո —
զատելու Համար Հա յաստան ք , այս էր Աշոտի ա յ– Ամ էն դա ս տ ի արա կ կր ճա՚նչնա յ ^՜ԼՀ^՚եւցի (ին 1շմ իլբ եւ Ո Լ ՚՛ ո ւց չս/ն ո ցնե բ ո ւն էմիէր՚ֆ ո ւր ո լա–
երկու
ցելութեան՝ նպատակք* եւայլն՝ ;ւ մանկավարժր, քիուսօն , ոբ գրեց «էմիլբ» Ա)ււօ– գիրն է քիուսովին «էմիլբ» ԳՐքէ^՛՛ ՜ու &անբաբեռն\
աւելի
Ֆրանսացի պատմագէտ ր կ՛՝աւելցնէ * գար առաթ, եւ գերմանացի՝ մանկավարժր, անոր վկա յարերս ւթի ւնէներովք I ճիշդ Է որ Հեզի–
« Հայ պաամիչւերր կ՜՛քսեն թէ ի<լ1"անր շքեզ ԱԼ * "V Հիմնեց առաթին մանկապարտէզր նակբ խուզեր «երկւ քբեչ մ Էթբեբու մնեբու
բնելու
կերպով բնդո լնուեցաւ թագաւ ո րէն ե ւ թէ երկու քան մէկ դա ր ա/ւաթ Հ ցանկք» , եւ սա կա յ\1՛, «քիուսօն մտիկ փոր
վեՀապեւոՏներր երկու դաշնադիրներ ստո բագրե– ձութիւնք այնքան զօրաւոր է որ, չենք կրնար ա–
ցին , մէկր քաղաքական , միւսք առեւտրական • ՚» X ինչո^լ Համար, *կ * Գէոբգեան կուտայ այս տոր գիմա\նւալ»։ Ու կբ կարդանք, կր կարդա՝նք,
երկու գործերր :
Մ եղի բացարձակապէս ծանօթ չէ թէ , Ժ՝ ՚ տր բնա>կա\նարաբ , Ո*ո լսոյին ձէմիլք» :
Ա որկան ոխ ր Հայ պատմ ագիբն եվւ՚ո ւն կ^ակնարկէ , Հեղինակք Հաստատած է ոբ, նոր մեթոտներր Իր մ ատեանով, Պ* Գէոբգեան մեր ո ւշագրո ւ–
ՀետզՀետէ կր ն՛սեմացնել
ո բոնց տուած տեղե կո ւթիւԱ՚ներր կ՚բնդո ւե ի իբրեւ կապա րտէզք : Գիտական Ֆոօպէլբ եւ անոր ման– թիւն ր կր Հ րաւ իրէ Ո*՚ուս՛՛յին անտ ե ս ո ւա՛՛ծ , չլէնօ
փաստ ու ՚՚նոյնիսկ երկու դա՛շնադիրներու մասին՝ մանկավարժութիւն ր ղունոլած ճշմարտութիւնն՚երու\ն\ վրայ։ Կք փորձէ
ալ կբ խօսի : մանկական դաստիարակութեան՝ Հ իմնադի րր թօթուել «կարծիքի ա յն էո՝լծր ոբ կք ճնշէ մ աքե
իրողութիւնք ա յն է որ մամ անտ կա կի ց Հայ վեր թնա պէս կր քշ է կբ աա\1\ի աւա\նգակ ան՛ ման րուն՝ վրսւյ » Ժան ւիաքին ման կա վա քմական՝ մտա՝–
ան ո ր
պատմ ագի բ\ևե ր բ ոչ մէկ ա կն ա ր կո ւթ ի ւն՛ 1լ րնեն Ա— կավարժութեան ծոցր , եւ էլանՀետանան ծողոլթեա\) ՛նկատմամբ X
շոա Ա*ի Բ իւղանգիոս– ի մայրաքաղաքք ճամբոբ– մանկապաբտէզնեբք ու նորեր կբ բացոլին ման Հեղինակք «էմիլբ» կբ կարդայ նոր ոգիով
վբայ։
դած բլլալուն մասին Հ Տարբեբ Հարց , եթէ Հայոց կավարժական արդի ձգտումներոլ Հիման՝ մբ, եւ վկայութեանց ծաղկաքաղով մք կբ Հաս–
թագաւոր ք գաղտնի կատարած Բ//ա՝ր այգ ճամ– Իոկ Ռ տա՚տէ որ , քիուսօ , րեդՀակառակն , ճշմարիա
բորդութիւնբ *« • ուսոյին րնզիմարան֊ երր /հ ե ււ մինչեւ այ—՚ դաստիարակութիւնք քնտանիքին* մէթ միայն կք
Ոչ ՅովՀսյննէս կաթողիկոս , ոչ Թովմա Արծ սօր կր շարունակեն վերլուծել եւ մեկնաբանել <^է– տեսնէ եւ առաթին՛ դաստիարակութիւնն ալ կու
րունի չեն խօսիր Աշոսա Ա *ի ճամբորդութեան միլբ» կէս ղալ՛ առաշ\,լան րմ բռնումով։ Կբ ւ ա մ ա– աայ կիներուն , որովՀետեւ, «եթէ բնութեան Հե
մ աս ին ։ ^"վ^ԼՀ նաեւ յետադա յ պա տ մ իչն երր : ռթն մա\ւկավարժ լիան Ժաքր ցն՛որատես նկատել։ ղինակք ուզած րլլա ր ոբ ան Լ առա՛թին դա սա իա բար
Մ արդ կր զարմանայ
թէ ինչպէս \9բգ գարու մեբ Զայն թշնամի կբ դարձնեն րն տանիքին եւ րնկե կութիւն ր) պատկանէ բ այր երուն, ա&ոնց ^ԼաԼ^՜
պատմ ո ւթեան մ էթ յան կար ծ կբ յա յսձհոլի պատ– րութեան , ու կբ պ՚գեն որ, քիուսօ չրնգունիր՝ րե–
մ ական, իր ո ղո ւթ ի ւն մր , մինչ ա յ դ ան յայտ մնա
ցած X
Ախալբ պարզապէս ծագում առած է Զամ չ– գա րձա ւ իր Հօր գաՀբ վե ր ա՛Հ ա ս տ ա տ ե լո լ Հ Հիմնադիր բ դարձած է Բագրատունեաց Աշոտ եան
եան ի պատմ ո ւթենէն , որ Հ իմ՛ն ուելով քոյն՛ մ ատե– Ուրախ ենք Հաստատելու որ ա յս սխալր սրբ— աո Հմի Հարստութեան եւ փառքին։ Այս Աշոտին՛
նա գիր եւ կայսր կ ոստ անդին Ծ իր տնածին ի տքւ– բագբուած է Հա յոց Պատմ ո ւ թ ե ա ն երկու նոր "Հ՚՚գիե՚եբր կր Համարուին Բագարանի , Տաբոնի եւ
եալնեբուն ՚Լրա յ , Աշոտ Ա*ի ճամ բո րգութեան Հ բ ա տ ար ա կո ւթ ի ւնն ե բ ո լ մէթ , որոնց մէկք Հա յա ս– Ա ո կա՛ց Բագրատունիներք, անոր աղթիկնեբր կր
պատմ ութիւն բ րն գուն ած է իբրեւ վաւերական ի– տանի մէթ , մ իւս ք արտասաՀմ ան լո յս տեսած են ; Համարուին Արծ րունեաց Հռիփսիմէ իշխանո՚ւՀին
Հայաստան ի մ էթ , \ 947/& , պատմ ական՝
բոզութիւն X եւ Արզնի մաՀմետական էմիրին բնութեան՝ գտ
« Մեծն այն եւ տիտանեանն Հայ, կ՚րոէ կոնս– ին ս ա իա ։ւ ւար Հ րատա բակ ո ւ թե ա\ն– տուած է Լէ°ի ցած իագրատուձնի իշխանոլՀի մբ X
տանգին երկայնաձեռն– այն եւ երկոցունց ձեռաց Հայոց Պատմութեան Բ • Հատոր բ ,ո բ կ^րնդգրկէքյ . Ասիկա իբրեւ իրողութիւն րնդունուած է մեր
յաթողակն , զոր ի Հայ բարբառ Աշոտ կո չէ ին , գարէն՝ ՀԻԱ * դարերու պատմ ո ւթ ի ւն ր : (Այս մ ասին բոլոր պատմագէտներէն, մինչեւ 3* Մարդուարդ
զայ՝ն ասեմ որ եկն երբեմն առ Լեւոն՝ (Հայր իմ) պիտի խօսինք յառաթիկային^ ; եւ Ն * Ադոնց ՚.
երեւելի կայսր . . . » (Զամչեան , Հայոց Պատմու Լէօ բացարձակապէս դուրս ձւլած է Աշոտի Ի Հ աբ կ է դժուար է ո ւղղել այսքան Հաստա
թիւն 675) : ուղեւորութեան պարաղան , գարէ մ ք աւելի սր տուն Հիմք գտած պատմական տեսութիւնտ մրէ Ա—
Զամչեան զոՀ զա ցած է շփոթութեան մր* թացած սիւտլէ մք մաքրելով մեր պատմ ութիւն ր : ռաթին անգամ Հ՛՛հ* Ակինեսձնն Էք որ նոր տեսա
Լեւոն Զ * կայսեր տա րին երբ կ՚իյնան 886—912 կէտ մր բերաւ, ՛որուն կատաբելասլէս Համաձայն
թուա՛կաններուն ։ 912/» տգետ ալի թուականէ մլձն– ՚Հյոյնք բրած է արաասաՀմանի մէթ արօֆ . եմ : Բաց ի Ամբատ սպարապետէն, Տա\րօնի,
Է Հայոց Համար։ Այս այն՝ տարին Է, երբ Ամբատ Ո՝քնէ Կ բուսէ X Տարին՛եր աո֊աթ ա յս Հարցք վար (Բագրա՛տունիք Աո կաց եւն * Բ ագրատ ռւնինե ր ո Լ
Ա* արքան գերի կ ՚ ի յ ն ա յ Յուսուվւ Լիուսոլֆ) ոս դե լի պատմ աղէտին ուշադրութեան յսՀն ձնած էի X որգիոերբ չեն Մսակերին, ոչ ալ Հռիփսիմէ Իձ՜
տի կա՜ւ, ի ձեռքբ : Ուրախ եմ որ, վերթին ժամանակներսլոյս տեսած խանուՀին ու անոր քոյրր (մաՀմետական՝ էմիրի
ււյ ա ի ո բզ ի ՛հ Աշոտ՚ն Է որ խոյս կուտաք իր Հայաստանի պատմութեան մէթ պրօֆ . Կբուսէ կինք) աղթի՚կներն են Աշոտ Մ սակերի ։ Այս նոր
Լեւոն կայսեր մօտ, անոր իչչանութեան վերջին լււութեամբ անցած է Աշոտի ճամ բո բդո ւթեան տեսութիւն ր ւզիտի ծառայէ պատմ ական՝ շատ մր
տարին՛ (912 թ • ) եւ ոչ թէ Աշոտ Ա-ը, որ Հայաս վրայէն ։ խնդիրներ լուսաբան՛ելու եւ յ՛ոյս ունին՚ք ոբ ա պա–
տանէն գուրս ելաձ– չէ 886 890 թուականներուն։ Մեր պատմութեան մէթ շատ ուն ինք այդպի գա յ պատմ ական ա՛շխատանքներ ու մ էթ Հարցք
Յ ո յ ն պատմիչի տոլաձ֊ տեղեկոլթիւններր ուրեմն սի սխալներ ։ Ատոնց մէկն է Աշոա Մ սակերի պա նւ կատի պիտի առնուի եւ բստ այնմ իր լուծում ր
Սմբատի վերոյիշեալ որգւոյն մասին միայն կբր– րագան : Աա Ո5ի Բագբեւանդի ապստամբո ւթե - դա՛ւն ՛Է ւ
նան շԱաԼ) " լ ք կայսերական զօրքով Հայաստան նէն վերթ Հայոց ա շխարՀի մէթ յա յան ուած եւ ՎԱԴ.ԱՐՇ ՄԵԼԻՀԵԱՆ
Fonds A.R.A.M
