Մինչև թաթարաց
արշավանքը
Զանգեզուրի
բնակչությունը
մնում էբ
առանց տեղահան
լինելու, կառչած իր լեռներին և փաե հովիտներին՝
գերա֊
զանցորեն հայկական տեղական
իշխաններին հպատակվելով։
Թյուրք
սելջռլւհ
առաջնորգներր
թվում է, թե իրենց տրամազրության
տակ
ունեին այստեղ ո^
բազմաթիվ, գուցե և ավելի լավ զինված և կազմակերպված
ուժ, բայց ոչ թե
երկրռւմ վերաբնակված
քիչ շատ նշանավոր արյունակից
աշխատավորություն.
որր փոխած
լիներ գավառի ազգագրական
պատկերր։
Ուրիշ բնույթ
ուներ
XIII գ. առաջին կեսում Անդրկովկաս
ներխուժած
այլ
թուրք֊թաթարակա՚.ւ
էթնիկ տարրի երկրռւմ հաստատվելր։
Վերկենալով
մոնղոլա֊թոլրքեստանական՛
տափաստաններից,
այս, գլխավորապես
ձիաբույծ, վաչկատուն, դեռևս հեթա­
նոս հորդան երր առաջ էին շարժվում արևմուտք
իրենց ամբողջ
ժողովրդական
զան գվա ծ ով, րէ տանիքներով և գույքով, որոնելով նոր բնակավայր։
Հ ան դի պելով
Կասպից ծովին՝ նրանք բաժանվեցին
երկու հեղեղների։
Մինչդեռ մեկր
ուղդ֊
վեց ծովի հյուսիսով դեպի ռուսական
րնդարձակ
տափաստանները,
մյուսո
շրջվելով Կասպից ծովի հարավով և առաջ ընթանալով՝ հանդիպեց մի կողմից՝՝
Ղարադաղի
լեռնային
աղեղին և մյուս
կողմից՝ ոչ պակաս
ղժվարանցանելխ
Թալիշի լեռնաշղթային և ուղղվեց նրանց միջոց ով Արդեբիլի և Կարա֊սոլ
գետի
հովիտներով
դեպի Արտքս։ Նրա մակրնթացությունից
առժամանակ
ազատ
մնաց և՛ Սիս ական ր, և՛ Թ՝ա լիշ~Լեն քորանի հարթութ յունր։ Հասնելով
Արաքսին՝՛
այս ժողովրղական
մակընթացությունը
փոխադրվեց
մյուս ափր՝ հավանական
Է մոտավորապես
այնտեղ, որտեղ հաջորդ դարերում կառուցվեցին
Խուդա֊
ֆերինի կրկնակի
կամուրջները։ «Եւ ապա
եկին հասին յաշխարն
Աղուանից–
ամենայն ախիւք բազմութեամբ
իւրեանց, և ի բերրի արգավանդ դաշտին՝ որ
Կոչի Մուզան, լի՛ ամենայն բարութեամբ, ջրով և փայտիւ և մրգով և որսով
անգ զետեղեալ՝ հարին զխորանս
իւրեանց))
4
։
Զանգեզուր
թաթարներր
մտան
Մուզանի դաշտից։
Ամենահարմ՛ար ճա–
նապարհն
Էր Դիզափայտ գագաթից
իջնող գարավանդներով,
որով այժմս Շա֊
հիյոլով
քօչւ|օւ՝նէրո
ուղղվում են Մ՛ուզանից Դ
ո
պի
Ղարաբաղի
հրաբխային
բարձրավանդակի
ամառային
արոտավայրերը։
Այժմս
Էլ այս դարավանդների
վրա են, որ գրեթե համատարած
զետեղված են ադրբեջանական
գյուղերր։
Թաթարների առաջնորդր
Բաչոլ֊Նոյինն
Էր... «րնդ այնժամանակս
Էր ղօրա֊
գրլուխ Նետողացն, որպէս թագաւոր ի վերայ
ամենեցուն,
Բաչոլ-Նուինն. ե
նստէր ի գաւառին Հաբանգայ՝ ի գլուխ Ջագեձորոյ))
5
։
Զիջելով նոր էթնիկ տար­
րին հողերի մի մասր, հայ բնակչոլթյունր ետ է քաշվում ավելի դեպի արև­
մուտք՝ սեղմվելով
Զանգեզուր֊Ալանգյազ
լեռնաշղթային։
Սակայն հավանոր են
զիջած տերիտորիան տակավին րնղարձակ
չէր. գոնե այդ բանը չէ նշում իրա­
դարձություններին
ժամանակով շատ մոտիկ Օրբելյան պատմագիրր։ Այդ մի­
ջոցին հարևան Արցախի
(
Լեռնային
Ղարաբաղի)
հա յերր, օգտվելով
իրենը
գետահովիտների
նեղ բերանների
մուտքր կապելու
դյուրությունից,
կարողա­
ցան
թույլ չտալ թաթարական
հրոսակներին տափաստաններից
բարձրանալ
Ղարաբաղի
լեռնաշղթայի
հյուսիսային
լանջերով
վեր։ Երկրորդ
թաթարական
մեծ ալիքը սկիզբ առնելով
Սամարղանդից
Լանկ֊Թեմուրի
առաջնորդությամբ՝՝
տարբերվում էր առաջինից իր ավելի ռազմական
կազմակերպվածությամբ
ն
4
Կիւ-ակոս Գանձակեցի,
Պատմութիւն
հայոց, 1958, Մոսկվա, գլ. Ի, էջ 137։
5
Օօէլեան Ստ.,
գլ. ԿԶ, էջ 405 — 40Տ։
32
Fonds A.R.A.M