ւսյն
աղաց ութ յան, որ Հայկական
լեռնաշխարհում
VII դարի վերջում
մ. թ..
ա. հաստատված
հնդեվրոպական
ժողովուրդները
պատկանում
Էին
կ իմմ ե ր ա ֊
կան
ցեղախմբին,
որ նրանք
ներս են խուժել Կովկասյան
շղթայից
հարավ
գըւ–
խավորապես
Կասպից ծովի
արևմտյան
եզրին
ձգվող
նեղ հարթսւվայր
հողս։֊
շերտով, որըմիայն
մի հատվածում,
այժմյան
Դերբենղի մոտ, այնքան նե­
ղանում
Է, որ Կովկասյան
շղթայի
մի
բաղոլկր
գրեթե
րնդհուպ
մոտենալով՛
ծովի
ջրերին՝
թողնում
Է երթևեկության
համար
չափազանց
փոքր
տարածու­
թյուն։
Այստեղ
վերջը,
բավականին
ուշ, արհեստական
ամրություններով*
մուտքր կապված
Էր։ Այդ ամբութ
յուններր
ստացան
ճորա պա ուս կ
անունը։֊
Դրանք
վերջին
դարերի
Գերբեն
դի պատերն են իրենց
Երկաթն դոնով։
Չժխտե­
լով այն վւաստր, որ կիմմերական
հրոսակների
մի մասը
մտել
Է Փոքր Ասիա՝
Ազովյան
ծովի մոտից,
շրջելով Սև ծովի
հյուսիսով
դեպի Բալկանյան
թերա­
կղզին և այնտեղից
անցնելով
նեղոլցներր,
հասել
Է Անատոլիական
բարձրա­
վանդակով
Հայկական
լեռնաշխարհի
արևմտյան
երկրները,
ես այն եզրա­
կացության
եմ եկել, որ կիմմերական
ժողովուրդների
մի այլ հատվածը,
այն Է՝՝
նրա
արԱելյան հյուղը,
որը ենթարկված
Է եղել ավելի
ուժգին
սկյութա֊իրա֊
նական
ազդեցությանր,
սկյութական
ժողովուրդների
ճնշման
ներքո,
թողնելով
իր հայրենիքր,
ուղղվել
Է հարավ։ Մեծ Կովկտսը ունենալով
աջ կռանը
այգ
հատվածր,
անցել
Է Կովկասի
շղթայից
հարավ
ընտանիքներով,
անասունով
Ն
ահագին
գույքով
ծանրաբեռնված
իր հոծ բազմությամբ՝
հալածող
սկյութա­
ցիների
անդադրում
ճնշման
տակ։
Այն ժամանակ
Էլ, ինչպես
այսօր,
միակ
հարմար,
բնականից
գրեթե ոչ մի արգելքի
չհանդիպող
անցքն
Էր՝
Կասպից
դուոր
կամ
ճոՐա պահակը
24
։
Այդ ժողովրդական
հեղեղր նախ և առաջ
ողողել Է՜
Կուր և Արաքս դետերի
ստորին
հոսանքի
տափաստաններր
և ապա
բարձրացել
Փոքր Կովկասի
շղթայի վրա՝ սփռվել
առանձին,
բաժան-բաժան
շիթերով
Հա՛յ­
կական
լեռնաշխարհի
հյուսիս-արևելյան
կողմերում։
Այդ շիթերից
մեկր
հենդ
առաջին
հերթին
թափանցել
Է Լեռնային
Ղարաբաղի
լանջերը և նրանց
կից՝
Զանգեղուրի
հովիտները։
Կիմմերական
ժողովրդական
հեղեղի այդ շիթր
դյու­
րությամբ
կարող
Էր վեր մագլցել
Լեռնային
Ղարաբաղի,
հնում՝ Արցախի գե­
տահովիտներով
վեր, դեպի
նրանց վերնադավառներո
և ավելի հարավ՝ Ղա­
րաբաղի
շղթայի
լեռնանցքներով։
նրանցով
այժմ
Էլ Մուզանի և Դաշտային
Ղարաբաղի
(
Միլի)
տափաստաններից
ադրբեջանցի
քօչվօր
տնտեսոլթյուններր
իրենց անասուն
ր բարձրացնում
են Ղարաբաղի
հրաբխային
բարձրավանդակի
ամառային
արոտավայրերը։
Աակայն
ավելի աղատ,
լայն ու հարմար
ճանա­
պարհ տափաստաններից
դեպի հարավ
բացվում
Էր Գիղակի
դաշտի՝
այժմյան
Ջեբրայիլի
կողմից,
Շահիյոլ
ճանապարհի
ուղղությամբ՝
Դիզափայտ գագա­
թից դեպի Արաքս
փռվող
դարավանդներով։
Այդ շիթր
ողողել
Է
Զանգեզուրի
եռանկյունին,
առանց նախ ղրանից առաջ Արարատյան
դաշտր
մտնելու և այն­
տեղից արդեն իրշարժումը
դեպի
արևելք
ուղղելու։ Այս վերջին
ուղղությամբ
նա պիտի հանդիպեր
դժվար
հաղթելի
պատնեշին,
այն Է՝
Զանգեղոլր֊Ալանդյա–
54
Ակադեմիկոս
Հ. Մանանդյանը
իր վերջին
աշխատության
մեջ (1944 թ.)
փորձում Է
ապացուցել, որ հյուսիսային
ժողովուրդների,
մասնավորապես
կիմմերների
ներարշավի
ուղին
եդել Է
ՍԱ ծովի ափով։
Այս ((մեծ արշավի ճանապարհի» նրա գծման դեմ իմ
առարկությունները
ամփոփել եմ՝ «Կիմմերական
ներարշավի
ուղին Անդրկովկաս»
հետազոտությանս
մեջ, ապա­
ցուցելով, որ միակ ճանապարհը
անցել
Է
Կասպից ծովի ափով։
29՛
Fonds A.R.A.M