Միքայելի ուշադրությանը խլել էր եկեղեցու պարզ ու գեղեցիկ մուտ­
քը, նա սկսեց մատիտով գծագրել այն։
Չգիտեմ ինչու, մի ներքին ուժեղ պահանջ ստիպում էր ընկերոջս ան­
պայման գնալ և տեսնել Անիի երկրորդ ստորերկրյա
անցքը։ Մենք հե­
տևյալ օըը գնացինք։
Տիգրան Հոնենցի եկեղեցուց մի փոքր դեպի արևելք, Ախուրյան ձորի
աջ փեշի վերին լանջերին, բաց-մոխրագույն պեմզայի զանգվածների մեջ,
բացվում է երախը երկրորդ ստորերկրյա Անիի։
Անիի երկու ստորերկրյա անցքերն էլ ժողովուրդը անվանում է «գե­
դան-գյալմազ»՝ «գնացողը չի վերադառնա»։
«
Գեդան-գյալմազ»՝
«
գնացողը չի վերադառնա»... Այդ զարհուրանք
ազդող անունը միայն բավական է, որ մարդու ներաշխարհը բռնկի սար­
սափի զգացումով, մանավանդ այն պահին, երբ մոմն ու լուցկին ձեռքիդ
պատրաստվում ես խորախորհուրդ կախարդական մուտքից ներս մտնել, ուր
ուղիները սոսկում ազդող խավարի մեջ ձգվում են անորոշ ու անհայտ ըն­
թացքներով։
Այո, «գնացողը չի վերադառնա»՝ «գեդան-գյալմազ»... ահա
բնորոշ
դրոշմ, որ ժողովրդի երևակայությունը կնքել է այդ մոայլ անցքերին։
Մեկական մոմ ու լուցկու տուփը ձեռներիս մտնում ենք ներս։ Մի փոքր
քայլելուց հետո այստեղ ևս ճանապարհը ճյուղավորվում է ։ Մենք թողնում
ենք աջ կողմի անցքը և քայլում ուղիղ, դեպի հյուսիս, մեր դեմը ձգվող
ուղիով։ Ստորերկրյա ճանապարհը բարձր և լայն է, այնպես որ կարողա­
նում ենք կանգնած քայլել։ Տեղ-տեղ հանդիպում ենք փոքրիկ փոսերի,
որոնք արհեստական են և բռնում են ճանապարհի եզրերը միայն։ Որոշ տե­
ղեր անցքի պատերի մեջ վերից վար պահարաններ են փորված, թե ի՛նչ
նպատակով՝ անհայտ է մեզ։ Թերևս թաքստո՞ց է կամ պաշտպանության
կետ,
ո՛վ գիտե։
ճանապարհը որոշ տարածություններից հետո ճյուղավորվում է ։ Չմո­
լորվելու համար նշաններ ե նք թողնում պատերին կամ հատակին ու շարու­
նակում մեզ անհայտ ուղիով։ Գնալով օդը ծանրանում է, մոմերը դժվա­
րությամբ են վառվում։ Բավական քայլելուց հետո հանդիպում ե նք փակու­
ղու։ Այդտեղ ոչ թ ե փլուզում է տեղի ունեցել, այլ պարզապես փակուղի է ։
Հավանական է,
խ
պատահական կամ նենգ դիտավորությամբ ներս թա­
փանցած մարդկանց մոլորեցնելու համար շինված, որպեսզի անվերջ դե­
գերեն ալդ գաղտնի անցքերում։ Մենք որոշեցինք վերադառնալ։ Քայլում
ենք... ճյուղավորման հանգույցներում ուշադիր խուզարկում ե նք պատերն
ու հատակը, մեր թողած նշանները գտնելու և վստահ շարունակելու մեր
Fonds A.R.A.M