որը ձգվում ու շրջափակում է եկեղեցին որոշ բարձրության վրա և որը գիտ­
նականներն անվանել են «սելջուկյան շղթա»։
—
Ես զարմանում եմ,— ասաց Միքայելը,— եկեղեցին կառուցված է
11-
րդ դարում (1035 թ.), ինչո՞ւ այդ տիպի շղթան անվանել են «սելջուկ­
յան»։ Պատմությունից գիտենք, որ սելջուկները ներխուժել են Հայաստան
13-
րդ դարում, դրանից աոաջ նրանց հետքն անգամ չի եղել մեր երկրում։
—
Այո, տարօրինակ է,— ասացի ես,— բայց փաստն այն է, որ գի­
տուն մարդիկ այդպես են բարեհաճել անվանել այդ գեղեցիկ քանդակը,
չնայած 11-րդ դարու այդ շղթան ոչ մի առնչություն չունի սելջուկների հետ,
ինչպես ասում է մեր մեծ գիտնական-ճարտարապետը՝ Թ. Թորամանյանը։
Մեր դատողությունը այդ «սելջուկյան շղթայի» մասին այդքանով սահ­
մանափակվեց։ Մենք շատ երիտասարդ էինք, որ կարողանայինք ավելի
խոր թափանցել այդ տարօրինակ անվան ծագման մեջ։
Եկեղեցու գմբեթի տանիքի սրբատաշ քարե ծածկը մեծ մասամբ թափ­
ված է ։ Այնտեղ մնացել է կրե շաղախի կուռ զանգվածը միայն։ Այդ կրե
շաղախը ներկայիս գործածվող ցեմենտից ավելի ամուր է ու երկարակյաց։
Փրկիչը հարավային պատի արևելյան ու արևմտյան կողմից վերի մա­
սերում ժամանակին ստացել է երկու ճեղքվածք։ Հետագայում հենց այդ
տեղից էլ վերից-վար կործանվեց եկեղեցու պատը։ Այդ փլուզումը տեղի
ունեցավ 1960 թվականին։ Սակայն ի նկատի առնելով, որ այդ հոյակապ
հուշարձանը 1912 թվականին հիմնական վերանորոգման էր ենթարկված,
ապա կասկածի տակ է մնում, որ նրա հարավային պատի փլուզումը կա­
րող էր տեղի ունենալ բնական եղանակով։
Անցյալում Անին ծառայել է շրջակա գյուղերի և ավանների համար
որպես քարհանք, նույնիսկ Կարսից եկել և տարել են շինարարության
համար քարեր։ Եթե Անիից քար կրող համբակները միայն տանեին թափ­
ված քարերը, դա կլիներ նվազագույն չարիքը։ Սակայն տանողները ան­
խնա և վայրագ կերպով ծվատել են ծանրանիստ
կոթողների իրանները։
Այդ ե ն ապացուցում հուշարձանների վիճակը։ Ամենուր դուք կտրող ե ք
տեսնել պարիսպների և մյուս հոյակապ շենքերի ներքին շարքերի սրբա­
տաշ քարերի բացակայությունը, ուր մնացել է միայն շաղախը՝ իր վրա
վսեմ համառությամբ պահելով հուշարձանների ծանր ու հսկա պատերը։
Միայն Մառի «տիրապետության» Ժամանակ խստիվ արգելված էր
Անիից մի հասարակ քար անգամ տանել։ Խնամքն ու ուշադրությունը այն­
տեղ էր հասել, որ Անիում նույնիսկ արգելված էր հրազեն արձակել, որ­
պեսզի օդի ուժեղ տատանումները չվնասեն հուշարձաններին։
74
Fonds A.R.A.M