պատմական ճարտարապետության վերաբերյալ իր ուսումնասիրած չափա­
գրություններն ու գծագրությունները, հուշարձանների վերակազմություննե–
րը։ Դ ա մի մեծածավալ ու կարևոր աշխատանք էր, որ նա գլուխ էր բերել
հազար զրկանքներով ա քրտնաջան, անդուլ աշխատանքով։
Եվ 1914 թվին, երբ պատրաստվում էր նոր նյութեր հավաքած կրկին
այցելել Վիեննա՝ հրատարակության պայմանագիրը կնքելու, վրա հասավ
աոաջին համաշխարհային պատերազմը, ճանապարհները փակվեցին, բազ­
մահմուտ ճարտարապետը չկարողացավ գնալ Վիեննա և մնաց իր բեղմնա­
վոր աշխատանքը բախտի քմահաճույքին։
Սակայն մեծ հայը այդ ծանր հարվածից չընկճվեց։ Ն ա արհամարհեց
ամեն ինչ և շարունակեց իր սուրբ գործը դարձյալ մեծ զրկանքներով։
Եվ ահա, 1918 թվին հասավ երկրորդ հարվածը... Թուրք բարբարոս բա­
նակը ներխուժեց արևելյան Հայաստան։
Թորամանյանը արդեն ծանրա­
բեռնված ընտանիքով, հազիվ կարողացավ իր ընտանիքը և իր թանկագին
վաստակի մի մասը տեղափոխել Ղարաքիլիսա (այժմ Կիրովական)։ Եվ երբ
կատաղի, անհավասար մարտերը գնում էին Ղարաքիլիսայի մատույցներում,
նա ստիպված եղավ թողնել ամեն ինչ և իր ընտանիքի անդամներով մազա­
պուրծ փախչել ու շունչը աոնել Թիֆլիսում։
Ամեն ինչ խաղաղվեց։
Այս անգամ նաստացավ երրորդ դաժան հարվածը։ Շատ ծանր է, երբ
մարդ կորցնում է իր վաստակը, որը ձեոք է բերված բազում զրկանքներով
ու քրտնաջան աշխատանքով մի մեծ գաղափարի համար։
Նեգատիվների մի ստվար ժողովածու պատմական հուշարձանների, որը
ինքն էր լուսանկարել, մեծ մասը փշուր-փշուր եղած, գծագրերի ու ձեռագրե­
րի մի մասը հափշտակված։ Այդ կորած ձեռագրերի մեջ էր «Տեկորի Տաճա­
րի» տակավին չհրատարակված երկրորդ հատորը։
Հարվածները մեկը մյուսի ետևից անողոք ու դաժան մրճահարում էին
հեգ ճարտարապետի հողմածեծ ճակատը։ Նրա ջերմ հոգին իր ամբողջ էու­
թյամբ ձուլվել, խմորվել էր մեր ստեղծագործ նախնիների ճարտարապե­
տական հանճարեղ կաոուցվածքներին, և շնչում էր նա նրանց վեհ շնչով
ու տոկում նրանց գեղեցիկ և ջլապինդ մարմինների տոկունությամբ...
Անխորտակելի էրխանդավառ ուխտավորի կամքը և անընկճելի նրա
բուռն եռանդը։ Նրան դարձյալ տեսնում ենք թուղթ ու մատիտը ձեռքին, չա­
փագրական գործիքներով։
Բազմավաստակ Թորամանյանը դ եռ հույս ուներ Վիեննա հանձնած իր
աշխատությունների ժողովածուի վերադարձին։ Սակայն...
1926
թվին նա ստացավ չորրորդ դաժան հարվածը...
39
Fonds A.R.A.M