էի տազում այցելուների և մեծ բավականություն էի ստանամ, երբ մեծահա­
սակ կանայք և տղամարդիկ ուշադիր ունկնդրում էին ինձ ա զանազան հար­
ցեր տալիս։
Ես պատմում էի Անի քաղաքի հիմնադիր Մեծ իշխանի՝ Աշոտ Բագրա–
տանա մասին։ Բացատրում էի, թե ինչպես հնամ Անին եղել է ամրոց Կամ–
սարական իշխանների, թե ինչո՞ւ Դագիկ Ա. հայոց թագավորը կրում էր գլխին
փաթթոց (չալմա), ժամանակին որտեղից ե ն բերել Անի խմելու ջուր, ցույց
էի տալիս ջրատար կավե խողովակները, թե երբ են կառուցվել Աշոտ յան և
Սմբատյան պարիսպները, թե ինչպես Արշականիների ժամանակ Բագրա­
տունի ները եղել են թագադիր ասպետներ, թե ինչպես արտագաղթի ժամա­
նակ տնեցիները, որոնց մի հոսանքը գնացել է Ղրիմ, հիշատակի համար
իրենց հետ տարել են Անիի Մայր եղեկեցու դուոը, որը գտնվում է Ղրիմի
Թեոդոսիա քաղաքի հայոց եկեղեցում, որը ես տեսել եմ 1905 թվին, սպարա­
պետ Վահրամ Պահլավունա, Կատրանիդե թագուհու, Տրդատ ճարտարապե­
տի, Բագրատունի թագավորների և նշանավոր այլ մարդկանց մասին։ Պատ­
մում էի ժողովրդական ավանդույթներ Հովվի եկեղեցու, Այծեմնիկի սխրագոր­
ծության և շատ ու շատ բաների մասին, որոնք կապված էին Ավերակների
քաղաքի հետ։
Աոաջնորդում ու ցույց էի տալիս Անիի նշանավոր կոթողները՝ Մայր տա­
ճարն իր հոյակապ կեցվածքով, Գագկաշեն սուրբ Գրիգոր բոլորակ եկեղե­
ցին, Աոաքելոցը իր գավթի խաչաձևող կամարներով, Մանուչեն, Տիգրան
Հոնենցի եկեղեցին իր բազմաթիվ գեղեցիկ որմնանկարներով և արտաքուստ
բուսական ցանցի մեջ քանդակված զանազան կենդանիներով, Ապուղամրենց,
Փրկիչ, Կուսանաց գողտրիկ եկեղեցին թաոած Ախուրյանի ձորի լանջերին՝
հսկա քարաժայոերի վրա, Միջնաբերդի փլատակները, Կամսարականների
6-
րդ դարա եկեղեցին, Կատրանիդե թագուհու դամբարանի փլատակները,
Ախուրյանի վրա կամարջի ավերակները...
Աոանց զլանալու ես տանում էի հետաքրքրասեր այցելուներին Իգաձորի
և Ծաղկոցաձորի պեմզայի ահոելի զանգվածների մեջ փորված գեղեցիկ ա յ­
րերը, Տիգրան Հոնենցի տոհմային դամբարանները այրերի մեջ զետեղված,
ուր մի փոքր գերեզմանից գտնվեց մի փոքրիկ աղջկա զգեստ, կուսության
գոտին և ոսկեթել ասեղնագործ կրծքակալը։ Ցույց էի տալիս քաղաքի հյու­
սիսային պարիսպները իրենց հսկա բուրգերով ա հզոր դարպասներով և պա­
րիսպների աոաջ կոփածո քարերով կառուցված մեծ խրամատը, որտեղ
վտանգի դեպքում ջուր էին լցնում տնեցիները։ Ցանկացողներին առաջնոր­
դում էի ստորերկրյա Անիի նեղ ու լայն անցքերով, որոնց մեջ իշխում էր հա­
վիտենական թանձր խավարը, ար անցքերը լաբիրինթոսի նման ճյուղավոր–
36
Fonds A.R.A.M