ճարտարապետ Թորոս Թորամանյանը բնակվում էր Միքայել վարդա­
պետի խցիկում։
Դ ա մի փոքր սենյակ էր տախտակե հատակով, որտեղ զետեղված էին
հին ձևի երկու փայտյա մահճակալ, սեղան՝ վրան լամպ, մոխրաման և ճար­
տարապետի գծագրական տախտակը, ապա մի պահարան, պահարանի կող­
քին գտնվում էր փոքրիկ բոլորաձև սեղան, վրան դրված մի մեծ մատյան,
որը այցելուների հիշատակությունների մատյանն էր։ Այդ մատյանի մեջ
կային բազմազգ լեզուներով ջերմ ու հուզիչ գրված տպավորություններ ու
ստորագրություններ։
Պահարանի մոտ, անկյունում, հենված էր վարդապետի հրացանը, նա
անվրեպ նշանաձիգ է ր ։
ճարտարապետը հագնվում էր պարզ ու համեստ, ամբողջ օրը խորա­
սուզված իր չափագրական և գծագրական աշխատանքների մեջ։ Բծախնդիր
էր ու մաքրասեր, մտածկոտ էր նա ու լուրջ։ Չափից ավելի համեստությունը
պսակում էր նրա վեհ ճակատը, որը սակայն բացասական հետքեր թողեց
իր կյանքի ու գործունեության ճանապարհին... Շրջակա գյուղերի բնակիչ­
ները կարծում էին, թե ճարտարապետը նրա անունն է և այդպես էլ անվա­
նում էին նրան։
Այդ քանքարավոր մեծ հայը կարողացավ մխրճվել իր ստեղծագործ
նախնիների գեղեցիկ շենքերի և վեհ ու ծանրանիստ կոթողների ճարտարա­
պետական կաոուցվածքների էության մեջ և ի հայտ հանել հայկական
պատմական ճարտարապետության առկայությունը, որը մինչ այդ լուրջ ու
սիստեմատիկ ոաումնասիրության ենթակա չէր եղած։
83
Արամ Վրույր՝ Անի քաղաքի պատվավոր քաղաքացին։ Ն ա աշխատել
է նախ ինքնուրույն և ապա Անիի հնագիտական էքսպեդիցիաներում որպես
հնագետ-լուսանկարիչ։ Պետերբուրգի հնախոսական ընկերության անդամ
էր։ Ն ա Անիում իր աշխատանքները սկսել է տակավին 1886 թվից։
Ահա թե ինչ է գրում 1903 թվին պատմաբան Լեոն իր « Ա նի » աշխա­
տության մեջ։
«...
Բայց հանգուցյալ Քյուրքչյանից հետո, ոչ ո ք այնքան շատ բ ան չի
արել Անին լուսանկարելու կողմից, որքան արել է դերասան պ. Վրույրը։ Ն ա
սիրող լուսանկարիչ է. և անձնապես սիրում է հնություններ, իսկ ամենից
շատ, իհարկե, Անին։ Մի քանի ամաո պ. Վրույրն ապրել է Անիում, ծանո–
13
Fonds A.R.A.M