654
տաս խան ում նախորդին,
ուստի
հետին
սըր–
բագրոլթ
յան
արդյունք է։ Այս բանը ապա­
ցուցվում է նաև նրանով,
որ Հովհաննես
Պը–
րա սխան՚ա կերտ ցին
էլ, որ փոխ է
առնում
Խորեն ա ցու
հիշյալ
հատվածը իր պա ամ
ու֊
թ յան
մեջ, դրում է, «օաւոլրս
սորա հա֊
տուածեալք
ոմանք ի Հրէից
բնակելոց ի
հուլկաա,
որ ի ծործորս
Կովկասու,
եկեալ
բնակէին առ ի ստորև
Կողայ»
(
հրտր. Եմ,
էջ 36 = հրտր. Տփ. 27)։
Բուլղարները
հիշված
եննաև
Ասողիկի
մոտ 11 անգամ և բնականաբար
միշտ էլ
Բոլլդարք
ձևով։
Ահա
այն բոլոր
տվյալներր, որ կարողա­
ցել եմհավաքել
ղ
ձայնի
ծագման
մասին։
Անշուշտ
դ—ի ծագումը
մի տարում
տեղի
չունեցավ և մի անգամից
ամբողջ
Հա
յաս֊
սիանի
հողի վրա չտարածվեց,
այլ նախ մի
որոշ գավառում,
որից
հետո
տարածվեց
կամաց
կամաց
ամբողջ
երկրում։
Այսպես է
բոլոր
ձայնական
օրենքների
ծագումը և
տարածում
ր։
Հայոց
բոլոր
շրջակա
ժողովուրդները
ու­
նեին
ղ.
այսպես
Վրացիք և Աղվանները
ու­
նեին
երկու տեսակ
ղ(ղ
և
ղ՛).
արաբները
ունեին
Է^Ղ ևլձԳ՛ "Ր Ղ՚Ւ մոտիկ
հնչում
ուն՛եր, պարսիկներր
ունեին է^(՝ւ
)
>
որոնց ա֊
վելացավ
հետո նաև թուրքերեն
(
ղ):
նույն
իսկ
Բիւզանդական
հունարենը
ուներ ք
ղ
հնչումը։
Միայն
հայերն
էին
բաց՛առություն
կազմում
այս
կողմից։
Իմ ենթադրությամբ
ղ
ձայնը նախ երևան
եկավ
հյուսիսում,
Աղվանքի
սահմանակից
հայոց
մեջ՝ Թ դարի
սկզբից
(
Կաղանկայ֊
տուացին), ապա իջավ հարավ. Ժ դարի կե֊
սին դեռ տատանյալ
դրության մեջ է (Դը֊
րասխանակերտցի),
իսկ ԺԱ դարում
արդեն
ամբողջ
երկրռւմ տարածված
է
(
Ասողիկ)։*
Այս հոդվածը ռուսերեն թարգմանությամբ կար­
դացվեց Հայ-վրացական Ակադեմիաների միացյալ նիս­
տում, թ-րիլիսի, 24 մայիսի 1948 թ.։
36
(38).
Ս Ե Դ Ա
Այս
անվան
հնա գույն
հիշատակությունը
1040
թվից
է. Աեդան
Գրիգոր
Համզա
Պահ֊
լավունոլ
աղջիկն է, քույր Վահրամ
սպարա–
ւգետի ւև հորաքույր
Գր. Մագիստրոսի։
Վա­
ղամեռիկ
եղավ և նրա մյուս
եղբայրը՝ Ա֊
1
ս
ԸԼՂ
ա
ՐՒ
ս
(
Հ
՜
ա
յ
ո
Ց
մարզպան\ը
շինեց նրա
գերեզմանը
1040
թ* (Շ
իրակ
53,
Աղդապա֊
տ ուս
1154)։
Այնուհետև
հիշվում են
Սհ–
դայ
կամ
Սետայ՝
դուստր
Գագիկ
Ասքու­
մ՛րուան
Արծրունու
(
Ժ դար, Արծր. Գ. ԻԲ, ԻԴ,
ԻԵ,
ԻԲ՝. Սուտ-Շապհ.
64),
Սեդա
դուստր
Պարսիմոյ
Օշականցոլ
(1210
թ. Շիրակ
117),
ՍԼդա՝
կին
Առիւծի
(1277
թ. Շիրակ
25)
Սէթա
խաթուն
(1606
թ. Սիսական
109)
ևն։
Շատերը
հարցրել են ինձ Աեդա
անվան
ծագում
ր, բա (ց անծանոթ
՛
էր ինձ. ոմանք
մեկնում
էին
ՏՏՃՁ
բառով, որնշանակում է
«
ձայն»։
Այս մեկնությունը,
որ տ\ված
պիտի
լինի ՛մի տաճկահայ
անձ,
բոլորովին ան­
ճիշտ է։ Այգ
Տ&ՃՁ
՚
^Ն
ՀՅ
«
ձ՛այն»
բառը, որ
տ՛աճկերենում
գործածական
ձև է, իսկապես
արա՛բ. \^Լ
յ
Հ>
Տ
&
ձ՜ձ բառն է, որ եթե
հայերենի
անցներ,
պիտի դառնար
ծ՛ա դ՛ա։
(
Արաբ.
տալիս է հյ. հ)։
Այնուհետև
տարիներ
մտածել
եմ այս ան­
վան
ծագման
մասին
և ոչ մ ի լուծում
չեմ
կարողացել
տալ։
Հաճախ
պատահել է ինձ, որ երբ մի բառի
ծագումը որոնել
եմ և չեմ գտել, միտքս ին­
ձանից անկախ աշխատ
ել է և մի օր էլ հան­
կարծ պատասխանը
թելադրել է
ինձ։
Այսպես
եղավ նաև այս
դեպքում։
Անցյալ
տարի,
հունիսի
22֊
ին
Մոսկվա֊
յից
էենինգրադ
գնալու
ժամանակ,
գիշերա­
յին
մթնշա՛ղի
մեջ, աչքիս առաջ գրվեց Աե­
դա բառի
ծագումը։
ի ա ար՛ա բ.
^յ.յ^^,
Տ 6 \ ՚ 1 ( 1
«
տեր»
բառի
իգա.
կանն է, որ կարող է ունենալ
երկու ձև՝
օ^ճյ.^֊
Տ Շ ^ Ճ Յ
կամ
Յ
^Ա.–.
Տշյ՚ւձՅւէ։
Մեր
Սեդա
բառը
ծագում
՛
է առաջինից և իսկապես է
Սեյդա։
Երկրորդը
գործածական
է այժմ
արաբների
մոտ. գր՛ական
ձևով ասվում է ՏՇ\ւճշէ
«
տի­
րուհի»։
Առաջին
դեմքի ստացական
հոդով
լի–
Fonds A.R.A.M