649
ռերից՝
աստղ, արկղ, կո6ղ,
նույն
իսկ
Պ
ՐՈ–
կրղ, Հերակղ։
Իմ նպատակը
չէ խոսւել
լ֊/>
և ղ ֊ ի
ձայնա­
կան
օրենքների
մասին,
այս մի քանի
կետե֊
րր
հիշեցի,
մի քիչ
հետո
օգտագործելու
համ ար։
Որոշելու
համար
թե ե րր
լ
դարձավ
ղ,
մենք
ունինք
երկու
միջոց, աոաջին՝
այսօր­
վա
բոլոր
հայ բարբա՛ռն
երի
ա րտ ա սան ու–
թյունր
և
երկրորդ՝
լ
ձայնի
տառադարձու֊
թյունր։
Այսօրվա
հայոլթյունր
ամբողջությամբ,
ամենահեռավոր
Ամերիկայի
հարավային
ծայրից
(
Պ ատագոնիա)
մինչև Աուչավա,
ուր
սկսում
են հայ բարբառներր,
և
Սուչավա֊
յից
մինչև Ջա՚վա,
ուր վերջանում
են
հայ
բարբառներր,
ամեն
տեղ
ղ
բաղաձայնը
հըն֊
չում
են գ։
Այսպիսի
ընդհանուր
համատա֊
րած
օրենք
չէր կարող
առաջանալ
հայու֊
թյան
մեջ, արտագաղթից
հետո,
ուստի
ղ
ձայնի
կոկորդական
~> հնչումը
արդեն
ձևա֊
ցած
է եղել
հայության
մեջ նախ
քան
Կ՚ի֊
լիկիայի
գաղթականությունը
(1080
,
թ.) և
նախ
քան
Բա գրատուն
յաց
պետության
կոր–
ծանոլմր
և Անիի
գաղթը
(1046
,
թ.)–ԺԱ
դար։
Թե ԺԱ դարում
արդեն
լ
դարձել
էր
ղ,
հաստատվում
է
Աղսարթան
անվան տառա­
դարձությամբ։
Աղսարթան
ան ուեր
վրացե­
րեն
գրվում
է ճշտիվ
Աղսարթան,
պարսկե­
րեն
ճճՏՅէՅՈ.
հայերեն
գրված
է միշտ
ղ֊ով։
Առաջին
անձր՝
որ կրում է այս անունը,
Դա֊
վիթ
Անհողինի
թոռն
է, Աղսարթան,
որին
որդեգրեց
Կախեթի
Կյոլրիկե
Գ
թագավորր
(–\–1029).
հիշում
է նրան
Օրբելյանի
ժամա­
նակագրություն
ր (էջ 15) և մեռած
է
դնում
1079
թ.։ Մ յուս
Աղս ա րթանն երր՝ թվով
հինգ,
ԺԳ դարից
են. ոմանք
նույն
իսկ գրված
են
խ-ով
(
այսսլես
Վարդան
ս/ատմիչ՝
գլուխ
Զ ե ) ։
Այն
ենթադրությունը,
թե ԺԱ
դարում
ղ
արդեն
դարձել
էր ք, խախտվում
.
է
երկու
եվրոպական
անունների
տառադարձությամբ
ե,Իլի–)յ
ա
^
շրջանում։
Սրանք
են
Ըւննաղա,
Ռրնաղտ<Բ6ՈՁ1ւ1
և
Պաղտին,
Պաղտոյն
< 8
Յ
1 0
Ա
1
Ո ,
8
Ձ
1
Ժ
0
Ա
1
Ո.
թերևս
գտնվին
նաև
մի քանի արիշ
ձևեր էլ։ (Սրանց
մասին
տե
ո
1
<.քս–տէ.
1
<աԼ ա-ա.
38)։
Պետք
է որոշել
թե սրանց
մեջ
ղտ
կար­
դացվում
էր \ճ թե՞ ՚սճ. առաջին
դեպքում
քանդվում
է մեր ստացա՛ծ
այն օրենքր,
թե
ԺԱ դարում
ղ
դարձել
էր գ
(
Պաղտին
անու­
նը կրում
են նաև
մի քանի
հայ
անձինք,
որոնցից
հնագույնն
է
Պաղաին,
պարոն
և
տեր
Ընկուզուտի,
ներկա
եղավ
Լևոն
Բ֊ի
թագադրության
հանդեսին,
1199
թ՚)> Երկ­
րորդ
դեպքում
այլանդակ
է եվրոպական
1
ճ
ձևի
դեմ
դնել
հյ. գճ։
Բայց
թե այս դեպ­
քում
ղտ
հնչվում
էր իրոք
գձ,
ամեն կաս­
կածից
դուրս
է,
ինչպես
ցույց
է
տալիս
մարաջախտ •< էՈՅքՇՏՇհՅւէ
բառր։
Այստեղ
ոչ
թե
միա՛յն
գճ,
այլ
նույն
իսկ
տեսնում
ենք
ճէ (վերջաձայն
խուլ ա֊ի
մոտ
ղ
թավա­
ցած)։
Ինչպե՞ս
դուրս
գալ
այս
երկընտրանքից։
\
Լ&քՏէ~ը
այս մասին
ոչինչ չի ասում
և պար­
զապես
ընդունում
Է
հնչումը։
Իմ ուսուցիչը՝
հայագետ
ճ\^6ւ1ւ6է,
իր մի
մասնավոր
խոսակցության
ժամանակ,
հայտ­
նեց
ինձ այն միտքը,
թե հին
ֆրանսերենում
Ձ
1
ձայնախումբը
արդի
0
ձայնավորին
անց­
նելուց առաջ
անցել
Է միջին
&"
զ աստի­
ճանից,
դրա
համար
Էլ ունինք գրված
ւ\(է–
Ո3ս1է, ԲշոՅսժ,
ԲՇՈՅ1(1, ԲՇՈՅԱ
և
8
Յ1ՃԱ
1
Ո,
8
Յ
1
Ժ
0
Ա
1
Ո,
8
ՅԱ
(10
Ա
1
Ո
անցման
ձևերր։
Հայե­
րենը
իր
ղտ,
խտ
տառադարձությամբ
տա­
լիս
Է մեզ սքանչելի
նյութական
ապացույց
այդպիսի
հնչման
գոյության
հին .ֆրանսե­
րենում
։
ԺԱ
դարը
երևույթի
վերջին
սահմանն
Է.
իսկ
սկիզբը պետք
Է դնենք
արաբների
ար­
շավանքից
հետո, որովհետև
ունինք
արաբե­
րենից
փոխառյալ
(
|Աք1
«
փականք»
բա­
ռը,
որ հայերենի
մեջ դարձել
Է
կոսյղ,
հա­
մաձայն
վերջաձա՛յն
Լ-ի այն օրենքին,
որով
բաղաձայնից
հետո
դառնում
ղ
և ոչ
լ
(
ար֊
կրղ, աստդ, կոճղ, Հերակղ,
Պրոկղ)։
Կոպղ
բառր
կենդանի
Է մեր բոլոր
բարբառներում,
ինձ ծանոթ
են առայժմ Ախալցխա՝
կօղսյանք,
Մ ոկք՝
կօղաիս,
Երևան,
Տփղիս՝
կօխսքէք,
Ալաշկերա,
Մ ուշ՝
կօղօէս,
Սվեդիա՝
ղըղրաղ,
Պոլիս՝
ղռղռանք,
նոր֊նա
խ իջևան՝
ղըրղագ,
Fonds A.R.A.M