ր ո ւ մ , ճ ա յ գ ի ւղ ա ց ի ո ւթի ւ նը գ տ նւ ո ւմ է ր ճորտակաս՛ վ իճ ա կ ում» ,
զրամ է սովետաՀ ա յ պատմագէտ
Մ * ՛Լք ե ր սէ սեան ը էր շատ Հե­
տաքրքրական
մէկ յօդուաօ-ում՝
«
Հայա ս տ անի տնտեսական ու
քաղաքական դ ր ո ւ թ ի ւ ն ը 1860^1880 թ – թ * » * ) ՛
Մենք
տեսնում
ենք, որ \§–րդ
դարում Հայ դէւղացու
է ր ա
լա
կան կացա
թիւն ր եւ
նիւթ ա կան վիճակը շատ մօտէկ էր միջնադարեան
քյւրոպայի
ճոր­
տական պա յմ աններին՝
մէտ
յն ա յն տարրե բա թե ամր , որ
քյւրո–
պայում
դէւդա
ո էութեան
կա ց ո
լ.
թ է ւն ր աստէճանարար
րարւոք—
ուեց , ընդՀակառակը,
Հայաստանում
1
^—րդ դարէ
երկրորդ կէ–
սէն
Հո* յ ո*շէսատաւո
ր դիւղացիութեան
դրութիւնը
աւելէ վատ­
թարացաւ
Հ Դրա պատճառը
պէտք է որոնել ա յն բանէ մէՀ, որ
դարէ առածէն
կէսում
քու րգը դեռ նոր էր նստում
Հայկական
Հո–
դերէ վրա
յ , նա մէա
յն աւերում էր , աւարում եւ դերում
,
մինչ–
դեռ
երկրորդ
կէսում
արդէն
Հաստատուել
էր Հայ գիւղերում
,
զէնքով եւ է շվստնութեամբ
տէրացել
էր Հա
յ Հոզէն եւ անձին
,
դարձել
էր Հ
ա
յ մարդու
տէրն ու Հովանաւորը
Հասցնելով
նրան
Հ ո դա զուրկ եւ էրաւազուրկ
ճորտէ
վէճ տկէն
,
որ զրկուած՛
էր
շարմուելոլ
,
տեղափոխուելու
եւ է ր ունե ցահ՜ ը
ժառանգելու
էրաւունքէզ
։
Դրա վրա
յ աւելանում
էր եւ այն, որ թուրք
էշվսա–
նութէւնն
է լ Հետապնդում
էր Հայէ թուլացման՝
էր
քաղաքական
նպատակներէ
Համ ար : ք՝ա յց Հենց ա յ դ մամ տնակներում,
քՕ—ա–
կան
թուերէն
,
քրդական
Հա րստաՀա
բութէւններ
ը աւելէ
ուժգին
թափ ստացան՝
թուրք
է շէսանութեան
եթէ ոչ անմէ Հա կան
զոր–
հ՜ակցոլթ եամ բ , գոնէ
լռելեա
յն Համաձա
յնութեամբ
:
Հա
յ
գիւ–
զա ց է ո ւթ ե ան
կացութեան
մ աս էն բաւական
է յէ՚շհ< լ մէկ փաստ՝
ՀաղորդուաՆ
լաւատեղեակ
աշխատակցից
կ
.
Պոլսէ
Հ^Մասէս՚ֆէն
,
1872
թունէ,
«
Մե ր ազնե այ դաս մը ժողո վ ո ւր դ ,
գրում է աշխա–
տակից ր ,
որ ի իոնաշէն , ի Խ ո ւթ , ի Սասուն , ի Շատախ գաւաո–
ներ քր դ ե րո ւ ճետ խառն կ ՚ ա պ ր ին ։ ՛Սոցա գլխաւորներուն, որ եյա–
ֆիր կը կ ո չ ո ւին, սորտ լինելով՝ ամենա դ առն կենցաղ վիճակ–
ուա ծ է ՛ – ՛ Այս մարդակեր, գագան խ ա ֆիբնե րը ինքնագլուխ ե ւ
ապստամր վիճակի մէ ջ լինելով՝ իրենց ճորտ ճ ա յ ե րը ՝ կանամբ
ե ւ որ դ ւ ո վ ք , շարժական եւ անշարժ կ ալուա ծներո վ ՝ իրարու ծա­
խու ս ո վ ո ր ո ւթիւն ունին ե ւ ե րբ իրարու դ է մ կատղին կամ թշն ա ­
մանան , իւր ա ք անչիւրն իրենց ճպատակ ճ ա յ ե ր ո ւն բ ո ն ո ւ թ ե ա մ բ
աոաջին ձգ ե լո վ ՝ իրարու սաճման կ՚ասպատակեն, կը վիրաւորեն,
1
ւ՛սպանեն ու կը վ երադառնան տեղերնին : Գերիի տ էր խա ֆիրնե –
րը երբ մարդ ծնանին, ճորտի տ ունէն կ առամբ եւ ոչխարո վ աչ–
* ) «
Տ եղե կ ա գ իր Հ ա յ կ – Գիտ. Ա կ ա դ եմիայի » , 1946թ • թ ի ւ 10,
էջ 4 2 ։
25
Fonds A.R.A.M